Мұсылман адам өз өмірінде шариғат өлшемдерінен мүлт кетпеуге тырысады. Өйткені ол әр нәрсенің сұрауы болатын Есеп күніне сенеді. Осы тұрғыдан алғанда мұсылман баласы қандай мәселеге де асқан жауапкершілікпен қарай білмек. Сондай жауапкершілікті талап қылатын адам баласының өмірінің бір негізі ол – отбасын құру, одан ізгі ұрпақ өрбіту.
Алла тағала Құран кәрімде:
وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ
«Сендерге өз араларыңнан жұбайлар жаратып, сүйіспеншілік пен мейірім салуы да Алланың белгілерінің бірі. Ой жүгірте білетін қауым үшін мұнда көп ғибрат бар» (Рум сүресі, 21-аят) делінген.
Ендеше, үйлену, отбасын құру адамның жаратылысымен астасып кеткен бір нығмет. Дана бабаларымыз: «Отан отбасынан басталады» десе, халқымыз: «Ақ неке», «Адал жар» деген ұғымдармен отбасының, некенің қасиеттілігін ардақтай білген. Отбасы шағын мемлекет болғандықтан қоғамда отбасын құру мен оны сақтау мәселесінің маңызы да өте жоғары.
Ислам шариғатында отбасын құрудың алғашқы шарты неке қидыру болып табылады. Неке қиюдың өз алдына тиісті шарттары бар. Ал, некесіз екі жастың қосылуына Ислам діні қатаң тыйым салады. Яғни, некесіз отбасы, отбасынсыз неке болмайды. Қазіргі күнде кейбір жастар некеге мән бермей, бастауын батыстан алатын азаматтық некеге әуестеніп алған. Мұны неке деп те айтуға ауыз бармайды, мұнда ешқандай жауапкершілік те жоқ. Бір-бірін сынау мақсатында бір шаңырақта есеппен өмір сүреді. Бүгінгі күні осындай жалған некеден қаншама адамдар зардап шегуде. Оның салдарынан мыңдаған отбасылар бұзылып, қаншама балалар тірі жетімге айналуда. Жезөкшелік пен азғындық артып, қауіпті аурулар пайда болуда. Ал, адамзатты адалдық пен тазалыққа үндейтін, әр мәселеге даналықпен қарайтын Ислам діні болса неке қиюды діннің талабы етіп қойған.
Неке – отбасын құрудың негізі, ардақты Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннеті. Неке – ер мен әйелдің өз еріктерімен бірге өмір сүруін қамтамасыз ететін, бірін екіншісіне адал ететін байланыс. Құранда:
وَمِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
«Біз әр нәрсені жұп-жұбымен жараттық, бәлкім ойланарсыңдар» делініп, әрбір нәрсенің жұптаса өмір сүретіндігін көрсетеді. (Зарият сүресі, 49-аят). Ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да: «Ей, жастар қауымы! Кімнің мүмкіндігі жетсе үйленсін. Себебі үйлену көзді харамнан, абыройдың жоғалуынан ең жақсы қорғайтын нәрсе» деп отбасын құрудың жеке адам үшін де, қоғам үшін де пайдалы екеніне, адамды жауапкершілікке тәрбиелейтініне назар аударады. Некелесу ерге де, әйелге де белгілі бір жауапкершіліктерді жүктейді. Ер адам – отбасының асыраушысы, ол әйелі мен баласын материалдық және рухани тұрғыдан қамтамасыз етуге міндетті болса, әйелдің міндеті – күйеуіне бағыну, өзін күнәлі істерден сақтау, ерінің тапқанына иелік ету. Мұсылман отбасында ерлі-зайыптылардың міндеттері мен орны діни және ұлттық салт-дәстүрмен бекітілген.
Шариғатымызда неке ұлы сауаптарға жетелейтін ғибадат болып саналады. Ибн Хуммам (р.а.): «Неке ғибадатқа етене жақын. Үйлену –құлшылық үшін бойдақ қалудан әлде қайда жоғары», - деген. Ғалым ибн Ғабидин (р.а.): «Біз үшін Адам ата заманынан осы заманға дейін шариғат етіп қойылған және кейін жәннатта да жалғасатын неке мен иманнан өзге құлшылық жоқ» (Раддул мухтар кітабы) деп, некенің екі дүниелік құлшылық екендігін жеткізген.
Шариғатта: «неке – шаңырақ көтеруші ер мен әйелдің ұсыныс және қабылдау арқылы сөз байласуы» болып саналады. Яғни, неке қидыру дегеніміз – үйленуге кедергісі жоқ екі жастың куәгерлердің алдында сөз байласуы арқылы адал жолмен қосылып, перзентті болып, шаңырақ көтеруі деген ұғым.
Имам Мәлік, сахаба Әнәстан (р.а.) Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) былай дегенін жеткізеді: «Адам баласы некеге тұру арқылы иманын кәміл етеді. Иманын кәміл ететін некеге немқұрайлы болудан Алла Тағаладан қорықсын!» Міне, сондықтан да Ислам дінінде неке адам өміріндегі маңызды бір құлшылық іспетті.
Бала ер жетіп, қыз балиғатқа толған шақта әрбір ата-ананың «ұлын ұяға, қызын қияға қондыруы» міндет екендігі Қасиетті Құран аяттарында да баяндалады:
وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
«Араларыңдағы бойдақтарды (ер жеткен ұл-қыздарды) үйлендіріңдер! Егер олар пақыр кедей болса, Алла оларды өз кеңшілігімен байытады. Алла Тағала аса кеңшілік иесі, толық білуші». (Нұр сүресі, 32-аят) Жоғарыдағы аяттың мәнін ұғына отырып, жас шамасы шаңырақ көтеруге лайықты болған ұл-қыздарымызды дер кезінде некелестіріп, әрқандай абыройсыздықтардан қорғап қалуымыз қажет. Маңызды бір себебі болмаса неке қиып, отбасын құрудан қашқан адам, сүннетті тәрк еткен болады. Ал, ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай деп өсиет етеді: «Неке – менің сүннетім. Кім менің сүнеттімнен бас тартса, ол менен емес, (яғни менің үмметімнен емес)». Үйленіңдер. Расында мен, үмметімнің көптігін мақтан етемін». (Кутубу ситтә; 6564).
Қоғамымыздағы әлеуметтік институттардың бірі – отбасы болса, сол отбасының өзі – жеке бір тәрбие институты. Өйткені, адам дүниеге келген сәтінен бастап, адами құндылықтарды осы отбасында бойына сіңіріп өседі. Сондықтан асыл дініміз насихат еткен некенің орны өте ерекше.
Қорыта айтар болсақ, неке қию – жеңіл-желпі қарауды көтермейтін діни әрі ұлттық мәселенің бірі. Отанды құрайтын отбасы құндылықтарының бұзылуына жол бермеу еліне жанашыр әрбір азаматтың міндетіне айналуы тиіс.
Бектұрсын Торғайбайұлы
Арқалық қалалық «Мухтасиб Әлмұхаммед»
мешітінің бас имамы
Мұсылман адам өз өмірінде шариғат өлшемдерінен мүлт кетпеуге тырысады. Өйткені ол әр нәрсенің сұрауы болатын Есеп күніне сенеді. Осы тұрғыдан алғанда мұсылман баласы қандай мәселеге де асқан жауапкершілікпен қарай білмек. Сондай жауапкершілікті талап қылатын адам баласының өмірінің бір негізі ол – отбасын құру, одан ізгі ұрпақ өрбіту.
Алла тағала Құран кәрімде:
وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ
«Сендерге өз араларыңнан жұбайлар жаратып, сүйіспеншілік пен мейірім салуы да Алланың белгілерінің бірі. Ой жүгірте білетін қауым үшін мұнда көп ғибрат бар» (Рум сүресі, 21-аят) делінген.
Ендеше, үйлену, отбасын құру адамның жаратылысымен астасып кеткен бір нығмет. Дана бабаларымыз: «Отан отбасынан басталады» десе, халқымыз: «Ақ неке», «Адал жар» деген ұғымдармен отбасының, некенің қасиеттілігін ардақтай білген. Отбасы шағын мемлекет болғандықтан қоғамда отбасын құру мен оны сақтау мәселесінің маңызы да өте жоғары.
Ислам шариғатында отбасын құрудың алғашқы шарты неке қидыру болып табылады. Неке қиюдың өз алдына тиісті шарттары бар. Ал, некесіз екі жастың қосылуына Ислам діні қатаң тыйым салады. Яғни, некесіз отбасы, отбасынсыз неке болмайды. Қазіргі күнде кейбір жастар некеге мән бермей, бастауын батыстан алатын азаматтық некеге әуестеніп алған. Мұны неке деп те айтуға ауыз бармайды, мұнда ешқандай жауапкершілік те жоқ. Бір-бірін сынау мақсатында бір шаңырақта есеппен өмір сүреді. Бүгінгі күні осындай жалған некеден қаншама адамдар зардап шегуде. Оның салдарынан мыңдаған отбасылар бұзылып, қаншама балалар тірі жетімге айналуда. Жезөкшелік пен азғындық артып, қауіпті аурулар пайда болуда. Ал, адамзатты адалдық пен тазалыққа үндейтін, әр мәселеге даналықпен қарайтын Ислам діні болса неке қиюды діннің талабы етіп қойған.
Неке – отбасын құрудың негізі, ардақты Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннеті. Неке – ер мен әйелдің өз еріктерімен бірге өмір сүруін қамтамасыз ететін, бірін екіншісіне адал ететін байланыс. Құранда:
وَمِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
«Біз әр нәрсені жұп-жұбымен жараттық, бәлкім ойланарсыңдар» делініп, әрбір нәрсенің жұптаса өмір сүретіндігін көрсетеді. (Зарият сүресі, 49-аят). Ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да: «Ей, жастар қауымы! Кімнің мүмкіндігі жетсе үйленсін. Себебі үйлену көзді харамнан, абыройдың жоғалуынан ең жақсы қорғайтын нәрсе» деп отбасын құрудың жеке адам үшін де, қоғам үшін де пайдалы екеніне, адамды жауапкершілікке тәрбиелейтініне назар аударады. Некелесу ерге де, әйелге де белгілі бір жауапкершіліктерді жүктейді. Ер адам – отбасының асыраушысы, ол әйелі мен баласын материалдық және рухани тұрғыдан қамтамасыз етуге міндетті болса, әйелдің міндеті – күйеуіне бағыну, өзін күнәлі істерден сақтау, ерінің тапқанына иелік ету. Мұсылман отбасында ерлі-зайыптылардың міндеттері мен орны діни және ұлттық салт-дәстүрмен бекітілген.
Шариғатымызда неке ұлы сауаптарға жетелейтін ғибадат болып саналады. Ибн Хуммам (р.а.): «Неке ғибадатқа етене жақын. Үйлену –құлшылық үшін бойдақ қалудан әлде қайда жоғары», - деген. Ғалым ибн Ғабидин (р.а.): «Біз үшін Адам ата заманынан осы заманға дейін шариғат етіп қойылған және кейін жәннатта да жалғасатын неке мен иманнан өзге құлшылық жоқ» (Раддул мухтар кітабы) деп, некенің екі дүниелік құлшылық екендігін жеткізген.
Шариғатта: «неке – шаңырақ көтеруші ер мен әйелдің ұсыныс және қабылдау арқылы сөз байласуы» болып саналады. Яғни, неке қидыру дегеніміз – үйленуге кедергісі жоқ екі жастың куәгерлердің алдында сөз байласуы арқылы адал жолмен қосылып, перзентті болып, шаңырақ көтеруі деген ұғым.
Имам Мәлік, сахаба Әнәстан (р.а.) Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) былай дегенін жеткізеді: «Адам баласы некеге тұру арқылы иманын кәміл етеді. Иманын кәміл ететін некеге немқұрайлы болудан Алла Тағаладан қорықсын!» Міне, сондықтан да Ислам дінінде неке адам өміріндегі маңызды бір құлшылық іспетті.
Бала ер жетіп, қыз балиғатқа толған шақта әрбір ата-ананың «ұлын ұяға, қызын қияға қондыруы» міндет екендігі Қасиетті Құран аяттарында да баяндалады:
وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
«Араларыңдағы бойдақтарды (ер жеткен ұл-қыздарды) үйлендіріңдер! Егер олар пақыр кедей болса, Алла оларды өз кеңшілігімен байытады. Алла Тағала аса кеңшілік иесі, толық білуші». (Нұр сүресі, 32-аят) Жоғарыдағы аяттың мәнін ұғына отырып, жас шамасы шаңырақ көтеруге лайықты болған ұл-қыздарымызды дер кезінде некелестіріп, әрқандай абыройсыздықтардан қорғап қалуымыз қажет. Маңызды бір себебі болмаса неке қиып, отбасын құрудан қашқан адам, сүннетті тәрк еткен болады. Ал, ардақты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай деп өсиет етеді: «Неке – менің сүннетім. Кім менің сүнеттімнен бас тартса, ол менен емес, (яғни менің үмметімнен емес)». Үйленіңдер. Расында мен, үмметімнің көптігін мақтан етемін». (Кутубу ситтә; 6564).
Қоғамымыздағы әлеуметтік институттардың бірі – отбасы болса, сол отбасының өзі – жеке бір тәрбие институты. Өйткені, адам дүниеге келген сәтінен бастап, адами құндылықтарды осы отбасында бойына сіңіріп өседі. Сондықтан асыл дініміз насихат еткен некенің орны өте ерекше.
Қорыта айтар болсақ, неке қию – жеңіл-желпі қарауды көтермейтін діни әрі ұлттық мәселенің бірі. Отанды құрайтын отбасы құндылықтарының бұзылуына жол бермеу еліне жанашыр әрбір азаматтың міндетіне айналуы тиіс.
Бектұрсын Торғайбайұлы
Арқалық қалалық «Мухтасиб Әлмұхаммед»
мешітінің бас имамы
Серікбай қажы ОРАЗ
«Әлімсақтан мұсылманмын»
Бала кезімізде ата-әжелеріміздің, көнекөз қарияларымыздың аузынан «қазақ әлімсақтан мұсылман болған, қарақтарым, осыны ұмытпаңдар, егер біреу «қашаннан бері мұсылмансың?» деп сұраса «әлімсақтан мұсылманмын» деп жауап беріңдер» деген сөзді жиі естуші едік. Осы өсиет біздің жадымызда қалыпты. Бірақ «әлімсақ» сөзінің байбына бара бермейтінбіз. Бәріміз ойын баласы болдық қой. Алайда ақсақалдарымыздың сөзі санамызға сіңіп, әлі күнге дейін мұсылман екенімізді мақтаныш етіп келеміз.
Дін жолына ден қойғанымызда жалпақ тілмен айтып жүрген «әлімсақ» араб тілінен шыққан сөз екенін білдік. Арабшада «әл-мисақ» дейді. Мағынасы: бұл дүние тіршілігінен бұрын адам баласының Алланың құдіретін танып, Оған қайтып келетіні туралы берген анты.
Біз де, орта буын өкілдері кешегі Кеңес өкіметінің кезінде дінге қысым жасалған саясаттың куәсі болдық. Күннің аптап ыстығында шөлден кезерген еріндерін сулы шүберекпен сүртіп, ауыз бекітіп, құлшылығына бекем болған ақ жаулықты әжелерді, ақсақалды көрдік. Жасырын құлшылық етіп, Құран оқыған қарияларды көрдік.
Бүгінгі күнге дейін мұсылмандығымызды сақтап, рухани құндылықтарымызды құлатпай, иманды қоғам құрып келе жатқанымыз – кешегі қариялардың тілеу-қорлық ниеті, ізгі амалы, игі дұғалары деп білеміз. Дала халқы демократияның үздік үлгісі болған Ислам дінін жүрек қалауымен қабылдады. Халқымыздың мәдениеті мен әдебиеті, тарихы мен салт-дәстүрі, бүкіл табиғи болмысы мен қоңырқай тіршілігі сан ғасырдан бері Исламмен жасасып келеді.
VII ғасырда Орталық Азияға, оның ішінде қазақ топырағына жеткен Ислам сол дәуірден бері жұртымыздың жүрер жолы, мемлекетіміздің рухани тірегі болып келеді. Асыл діннен қуат алған халқымыз өркениет жолына қадам басты. Мың жылдық тарихы бар, Ұлы даланы мекендеген, ежелден келе жатқан жұртымыз орта ғасырларда әлемдік қарым-қатынастан да шет қалмады. Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасады. Сол замандарда өркениеттен қол үзбей, тегі мен тарихын жаңғыртты.
Ұлы Жібек жолының көп бөлігі Орта Азия мен Қазақстан территориясында орналасуы халқымыздың мәдениетін, рухани мұрасын байыта түсті. Алысты жақын етіп, Орта Азия мен Еуропаны байланыстырған осынау сауда жолының бойында орналасқан тарихи қалаларда әсем мешіттер мен кесенелер бой көтерді. Исфиджаб, Тараз, Отырар сынды ежелгі қалалардан шыққан ғұламалар Ислам өркениетіне өлшеусіз үлес қосты. Әл-Фараби, Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұни сынды ғұламалар ғылыми жаңалықтар ашты, әлемдік білім мен ғылымның негізін қалады.
Пайғамбардан жеткен жол немесе Есім ханның төрт тағаны
Тарихымызда, ел басқаруда елеулі із қалдырған Есім хан «Қасым салған қасқа жолды» өз заманына сай жаңғыртып, жаңа тәртіптерді орнатты. Мүлік, қылмыс, әскери, жұртшылық заңдары мен елшілік жоралары қабылданды. Есім ханның тұсында төмендегідей тәртіп-ережелер жүйесі қалыптасқанын бәріміз білеміз:
1. Хан болсын – ханға лайық заң болсын;
2. Батыр болсын – жорық жолы мақұл болсын;
3. Абыз болсын – абыз сыйлау парыз болсын;
4. Би болсын – би түсетін үй болсын.
XV ғасыр басында, яғни Қазақ мемлекетінің құрылу кезеңінде көшпелі халықтың дала заңдарына, құқықтық нормаларына шариғаттың әсері мол болды. Хандар мен билер ел басқаруда мұсылмандық құқықтық нормаларға жүгінді. Керей мен Жәнібектен бастау алатын хандық басқару жүйесі ең соңғы Кенесары хан тұсына дейін Ислам дінінің қағидаларын басшылыққа алды деуге толық негіз бар. Мәселен, мұндай ережелер мен тәртіптер Тәуке ханның тұсында қабылданған «Жеті Жарғы» заңдар кодексінде айқын көрініс тапты. Біз осы заңдар жинағында көрсетілген мынадай қатаң талаптарды кездестіреміз: «Құдайға тіл тигізген адамның күнәсі жеті куәгер арқылы дәлелденсе, оны тас атып жазалау қажет», «Егер де біреу христиан дінін қабылдаса, жақындары оның барлық мүліктерін иемденеді», т.б.
«Есім ханның ескі жолындағы» төрт тағаннан тұратын төрт қағида бүгінгі күннің Ата Заңы деп айтуға болады. «Хан болсын – ханға лайық заң болсын» – деп басталатын басты талап бүгінгі Тәуелсіз еліміздің Конституциялық заңында да лайықты орын алды.
Бейбіт елді жаулап, тізе батырып, қиянат жасау – қазақтың қанында жоқ әдет. Қазақ – бейбіт өмірді басты байлығы санаған, бірлікке бекем болып, досқа да, дұшпанға да дархан көңіл, шынайы пейіл танытқан жұрт. Бірақ өжет бабаларымыз жер шетін жау шапса, атқа қонып: «Аллаһу акбар» айтып, елімізге, жерімізге көз алартқан дұшпанын аямаған. Қазыбек би секілді айтсақ, «біз ешбір дұшпан басынбаған, басымыздан сөз асырмаған елміз». «Есім ханның ескі жолындағы» «Батыр болсын – жорық жолы мақұл болсын» қағидасы еліміздің ежелден жауға тойтарыс беретін қорғаныс қабілетінің жоғары болғанын айғақтайды. Текті бабаларымыздың есімі аталғанда «батыр» сөзі қоса жүретіні тектен тек емес. Батыр болу, ұлтарақтай жерді қызғыштай қорғау – қазақ халқына тән сипат.
Қазақта «абыз» деген салиқалы сөз бар. Төрт тағанның бірінде: «Абыз болсын – абыз сыйлау парыз болсын», – делінген. «Абыз» сөзі арабшада «хафиз» деген ұғымнан шыққан. Хафизді қазақшалап «қари» деп те жатамыз. «Хафиз» немесе «қари» – Құранды жатқа білетін, дана, дін білгірі, діни тұлға. Сонымен қатар халқымыз парасатты, ойшыл билерді, дана тұлғаларды «абыз» деп те атаған.
Аллаға шүкір, қазір өз ұлтымыздан да қарилар шығып жатыр. Осыдан 5-6 жыл бұрын өзге елден, өзге ұлттан қариларды аттай қалап алдыратынбыз. Қазір өз арамыздан шыққан шәкірттер Рамазан айында мешіттерімізде Құран хатым жасауда. Еліміздің ең жас қариы Дулат Болатбекұлы бас мешітіміз «Әзірет Сұлтанда» Құран хатым жасап келеді. Бұл – діни салада жеткен жетістіктеріміздің бір көрінісі деп атар едім.
Қазақ – қариға, имамға айрықша құрмет көрсеткен, дастарқан жайылса, ерекше құрметпен жасына қарамай, төрге шығарған, оның сөзіне құлақ асқан, пәтуасына мойынсұнған, тәубешіл, иманды халық. Кешегі Есім ханның арман-тілегі, ой-мақсаты ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, бүгін де осынау игі дәстүр ғасырдан ғасыр жалғасып жатыр, жалғаса да бермек.
«Би болсын – би түсетін үй болсын» – бұл да билерге көрсетілген құрметтің үлкен белгісі. Марқұм, академик Салық Зиманұлының құрастырған «Қазақтың ата заңдары» атты он томдық еңбегінде билерді былайша сипаттайды: «Олар әрі ақын, әрі шешен, философ, әрі ойшыл, әдет-ғұрып құқығының білгірі және оның реформаторы, әскери қолбасшы және басқарушысы еді».
Осындай ойлар мен түйінді тұжырымдарды, қасиетті қағидаларды, тәлімді тәртіптерді жинақтай келгенде есімізге еріксіз екі дүние сәруары Мұхаммед пайғамбырымыз (Алланың оған салауаты мен сәлемі болсын) түседі. Ол парасатты патша, мүфти, қази, имам, шешен әрі батыр болды. Теңдессіз теңеулер мен сипаттарды әрі қарай жалғастыра беруге болады. Біздің айтқымыз келген ойымыз – пайғамбарымыз Мұхаммедтің (Алланың оған салауаты мен сәлемі болсын) сөзі мен ісінен көрініс тапқан адами құндылықтар мен ел басқарудағы қабілет, парасат-пайым, қадам, шешімдер, үкімдер, қағидалар сан ғасырдан бері арасында үзіліс болмағандай, хандарымыз бен би-шешендерімізге, одан бүгінгі сіз бен бізге, өскелең ұрпаққа мирас болып, жалғасын тауып келе жатқаны мерейімізді әрдайым асқақтатып отырады.
Біз ұстанатын діни жол
Жасырып, жабары жоқ, Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында дін білгірлері, тәжірибелі дін мамандарының тапшылығы байқалды. Діни кеңістігіміз бос қалды. Дінге тереңнен ден қойған, ілім іздеуге талпынған азаматтарымыздың алғашқы легі Түркияға, Мысырға, Сауд Арабиясы мемлекеттеріне, Пәкістанға аттанды.
Сол мемлекеттердің діни оқыту жүйесін оқыған, мұсылман елдерінде қалыптасқан діни қағидалар мен дәстүрлерді үйреніп келген дін жолындағы ғалымдарымыз елге оралып, мысырлық, түркиялық, сауд арабиялық, пәкістандық діни мектептердің негізін қалыптастыра бастады. Осылайша, діни кеңістігімізде әртүрлі мектептер пайда болды.
Бұл, біріншіден, мұсылман жамағатының сенімде, ұстанымда жікке бөлінуіне әсер етті. Екіншіден, жоғарыда айтылған әртүрлі діни мектептірді қолдаушылар санының артуына септігін тигізбей қоймады. Үшіншіден, қоғамда әртүрлі діни көзқарас қайшылығы байқала бастады. Өйткені, әр елде өзінің бұрыннан қалыптасқан діни жоралғылар, салт-дәстүрлер, климаттық жағдайға байланысты киім үлгілері бар емес пе? Осы тұрғыдан айтқанда, діни саламызда түрлі көзқарастардың пайда болуы заңды құбылыс еді.
2013 жылы Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы зайырлы қоғам мен діни алаңда өзара келісе алмай, жікке бөлінген жамағатты ортақ мақсат-мүддеге жұмылдыратын жол ұсынды. Ол – дін мен дәстүр идеясы. Дін мен дәстүр идеясы зайырлы орта мен діни ортаға алтын көпір болды.
Әлемдік діндер тарихына қарасақ, дәстүрсіз дін болмағанын аңғарамыз. Ал дәстүрдің өзі діннен бастау алып, бір-бірімен байланысып жатқанын аңғарамыз.
Дәстүрімізге, болмысымызға, бүгінгі қалыптасқан жағдайымызға сай келетін әрі діни саладағы оңтайлы жол – орта азиялық мектептің рөлін арттыруымыз керек деп ойлаймыз. Бұл – қазақ мұсылмандығында бұрыннан қалыптасқан жол, дала халқының болмысымен, табиғатымен біте-қайнасып кеткен мектеп. Діннің түп негізіне сүйенген діни ережелердіберік ұстануымыз – бірлігіміздің нығая түсуіне жаңа мүмкіндіктер туғызады.
Дін негізінен бастау алған дәстүрлі діни жолымыз ешуақытта қоғамда қалыптасқан, ел билігі қабылдаған заңдар мен ережелерді жоққа шығармаған. Қарапайым мысал келтіре кетейік. Мемлекет жол қозғалысы мен ережесін реттеп отыру үшін бағдаршамды іске қосты. «Бұл Құранда жазылмаған», – деген соқыр сенімді басшылыққа алып, бағдаршамға, яғни мемлекет қабылдаған ережеге бағынбасақ, мұның түбі неге алып келетінін айтпасақ та бәріміз іштей сезіп отырмыз.
Діни бағыт – айқын, қадам – нық
Аллаға шүкір, Тәуелсіздігімізге қол жеткізумен қатар дінімізбен де қайта қауыштық. Ұлытау төрінде берген сұхбатында Елбасының тілші сұрағына толғаныспен былай жауап бергені есімізде: «Бұрынғыдай қорықпай, жасқанбай, дінге бас иіп, Құдайға құлшылық етіп, мешіттер салып жатырмыз. Қаншама азаматтарды – білімді, дінді насихаттайтын молдаларды дайындап келеміз. Құдайға шүкір, дініміз өзіміздікі, қолымызға тиді. Қазір бізге ешкім одан алшақта деп айтпайды. Әркімнің өз еркі бар».
Дінімізбен бірге дәстүріміз де, ұлттық құндылықтарымыз да жаңғырды. Кейбір сарапшылардың байбалам салуына әсте негіз жоқ. Дін ұлттық ерекшеліктерді, қалыптасқан жағдаяттарды жоққа шығармайды немесе оның жойылып кетуін көздемейді. Қазақ қашанда тегі мен руын ұмытқан емес.
Көне тарихқа зер салсақ, өткен ғасырларда қазақ мұсылмандығында қалыптасқан халық дәстүрлерінің дінмен араласып кеткенін көреміз.
Тарихи жәдігерлерде, Алаш даласын зерттеген шетелдік ғалымдардың ең-бектерінде қазақ халқының мұсылман-шылықты жақсы ұстағандығы жайында айтылады. Соның бірі 1879 жылы Санкт-Петербургте шыққан «Народы России» деген еңбектің қазақтарға арналған шығарылымында дала халқының күні құлшылықпен басталатындығы туралы мынадай қызықты мағлұматтар келтірілген: «Қырғыздардың (яғни, қазақтардың) күні таң атқаннан басталады. Таң жарығы шығар-шықпастан молда немесе ерте тұрған бір адам даусын созып, азан айтады. Сол сәтте бүкіл киіз үйлердің есіктері ашылады. Оянған жандар дәрет алу үшін суға барады. Дәрет алған соң алғашқы намаз үйде немесе үй сыртында оқылады. Әйелдер жағы бұл кезде төсектерін жинап, от жағып, таңғы астың қамына кіріседі…» Пайғамбарлардан бастау алып, кешегі хандарымыз ұстанып, бүгінгі күні бізге жеткен діни жол, өнегелі өмір салты, сәулелі, ғибратты ғұмыр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып кете бермек.
Жуырда біз Астанада өткен Орталық және Оңтүстік Азия елдерінің зорлық экстремизмге қарсы іс-қимыл жөніндегі өңірлік конференциясына қатыстық. Халықаралық басқосуға 24 елден келген делегациялар, АҚШ, Еуроодақ және Ресейдің уәкілетті органдарының жетекшілері, БҰҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ және өзеге халықаралық ұйымдардың өкілдері, терроризм мен экстремизмге қарсы күрес саласының сарапшылары қатысты.
Осы жиыннан біздің түйгеніміз – Орта Азия кеңістігінде Қазақстанның діни саладағы жетістіктері көп.
Бүгінгі имамдардың білім дәрежесі мен тәжірибесі артты. Қоғамдық игі іс-шараларды ұйымдастыруда дін қызметкерлері белсенді. Спорттық, мәдени, рухани шараларды ұйымдастырудың сапасы артты.
Зайырлы қоғам мен имамдар арасында өзара түсіністік, жарасымды үйлесім жүйесі қалыптасты. Тұңғыш рет тарихи І республикалық имамдар форумында Қазақстан мұсылмандарының бағдаршамы іспетті тәлімдік құжатымыз – Тұғырнама қабылданды. Бүгінгі имамның бейнесі, мұсылманның келбеті, дін қызметкерінің этикасы қабылданды.
Қорыта айтқанда, діни бағытымыз – айқын, қадамымыз – нық. Алла Тағала болашағымызды баянды еткей. Ауызбіршілігіміз нығайып, Тәуелсізді-гіміздің тұғыры биік болғай! Әумин!
ҚМДБ-на қарасты барлық мешіттерде Бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлының тапсырмасы бойынша қайырымдылық шаралары жүргізіліп келеді. Қостанай облыстық «Марал ишан» мешіті мен Қостанай облысы бойынша «Зекет» қоры өкілдігінің ұйытқы болуымен «Мектепке жол» қайырымдылық акциясы өткізілді.
Қостанай облысының әкімшілігінде есепте тұрған жетім балалар мен жағдайы төмен көп-балалы отбасылардан шыққан 5 – 16 жас аралығындағы 50-ге жуық бүлдіршіндерге мектепке қажетті (сөмке, дәптер, қаламсап және т.б.) заттар таратылды.
Қайырымдылық акцияға ҚМДБ-ның Қостанай облысы бойынша өкіл имамы Асылхан қажы Мұханбетжанұлы, және Қостанай облысы бойынша «Зекет» қорының өкілі Ғайсин Жақсылық қатысып, шараның өтуіне себеп болып жатқан жандарға алғыс білдіріп, еліміздің ертеңі болған балаларға оқуда озат болуға шақырды.
ҚМДБ-ның Қостанай облысы бойынша
өкілдігінің баспасөз қызметі
Сиракьюс қаласындағы қасиетті Троицы шіркеуі біраз уақыт бос болғандықтан тұрғылықты мұсылман жамағаты оны сатып алды. Маусым айының аяғында одан 6 крест шешіп алынып, оның 4-і ірі көлемді бетоннан болған еді.
Ғибадаттың жаңа иелері тарихи ғимараттың жәдігерін сақтап қалуға тырысты. Мұсылмандар ғимараттан тек анық христиан дінінің рәміздерін ғана алып тастады. Мешітке Мәрям ұлы Исаның (ғ.с.) есімін беруге шешім қабылданды.
Шіркеуді сатып алған Мұсылмандар орталығының директоры Юсуф Соуле ғимараттың жөндеу жұмыстарына 300000$ жұмсалғандығын айтты.
Сондай-ақ мұсылмандарға алғашқы уақытта шіркеуді өзгертуге қарсылық танытқан тұрғылықты христиандармен қарым-қатынасты жақсарту үшін біраз еңбек етуге тура келді.
بسم الله الرّحمن الرّحيم
الحمد لله رب العالمين والصلاة و السلام علي رسولنا محمد و علي اله و صحبه اجمعين
Төменде әһлу сунна уәл-жәмәғат ұстанымына сәйкес жазылған ақида бабына қатысты ханафи фиқһ мектебі ғалымдарының таңдаулы 80 кітаптың тізімі көрсетілген. Тізім біздің мәзхбымыздың негізін қалаушы имам Ағзам Әбу Ханифаның (рахимахуллаҺ) еңбектерінен бастап, соңғы уақыттардағы ханафи ғалымдарының еңбектерін қамтиды. Бұл еңбектер араб тілінде жазылған, алайда, олардың кейбірі өзге тілдерге аударылған. Бұл тізімнен байқалатын тағы бір нәрсе, ханафи мәзхаб ғалымдары ақиқат пен жалғанды ажырату үшін ақида саласында да ғасырлар бойы тер төгіп, әһлу сунна ұстанымын қорғаштауда ерекше үлес қосқандығы.
Бұл еңбектердің дені өз уақытында әһлу сунна жолынан ауытқып, 72 ағымның санатына қосылған фирқалардың қателіктері мен адасушылықтарын әшкереу мақсатында жазылған. Сондай-ақ, бұл еңбектердің біразы біздің мектеп өкілдеріне қатысты таралған жалған қауесеттер мен негізсіз жалаларға жауап ретінде жазылып, біздің ұстанымымыз сәләфус-салих сенімдеріне сай екендігін баяндау мақсатында жарық көрген.
1. «әл-Фиқһул-Әкбар». Имам Әбу Ханифаға (ө. 150 х.ж.) тиесілі негізгі еңбек. Бұл кітаптың бірнеше жеткізілу жолы бар. Соның ішінде сенімді нұсқасы Хаммад ибн Әби Ханифа арқылы жеткен. Ал, тағы бір нұсқасы Әбу Мутиғ әл-Балхи арқылы келеді, бұл еңбек «әл-Фиқһул-Әбсат» атымен танылған. Сонымен қатар төменде имам Әбу Ханифаның үш еңбегі көрсетілген.
2. «Китаб әл-Уәсия». Еңбек Мулла Хусайн ибн Искандир әл-Ханафидің шархымен бірге жарық көрген. (Индия, Хайдарабад, 1321 х.ж.б)
3. «Әлим уәл-Мута’алим». (Шейх Захид әл-Кәусәридің ескертпелерімен жарық көрген) Оны шәкірті Әбу Муқатил Хафс ибн Сәләм әс-Самарқанди (ө. 208 х.ж.) жеткізген.
4. «әр-Рисәлә иләә Усман әл-Бәтти».
5. «Китәб әт-Тәухид» - Имам Әбу Мәнсур әл-Матуриди (ө. 333 х.ж.)
6. «Тә’уиләт Әһлус-сунна уәл-жәмә’ә» - Әбу Мансур әл-Матуридидің жиынтығы 10 томнан асатын «Тәфсир әл-Матуриди» атымен танымал кітабы.
7. «Китәб Усулуд-дин» - Шейх Жамалуддин Ахмад ибн Мухаммад. Қараңыз: Хаджи Халифа «Кәшф әл-Зунун», 2/1157. Автор имам Әбу Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.
8. «Иршәдул-Мухтади фии усул әл-дин» - Әбул Хасан Әли ибн Саид ар-Рустуғфани әл-Ханафи (ө. 345 х.ж.). Автор имам Әбу Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.
9. «Ақидату-л-имам» - Имам Әбул-Қасим Самарқанди (ө. 342 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1157.
Имам Әбу Ханифаның «Фиқһул-әкбәр» кітабына жазылған шархтар:
10. «әл-Хикмә Нәбәууия фии шарх Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Әбул-Қасим Самарқанди. Ғалым Хаким Исхақ атымен белгілі (ө. 342 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1287.
11. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр». Бұл еңбектің авторы ретінде имам Матуриди аталғанымен, шын мәнінде бұл кітапты Әбу Ләйс Самарқандиге (ө. 373 х.ж.) тиесілі делінеді.
12. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Мухаммад ибн Мухаммад ибн Абдусаттар әл-Қардари (ө. 642 х.ж.). Көшірме нұсқасы «Мәркәз әл-Файсал»-да сақтаулы тұр (8684 нөмір). (әр-Рияд, Сауд Арабиясы)
13. «әл-Иршәд фии шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Бабарти (ө. 786 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 1/69.
14. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Алауддин әл-Бухари (ө. 848 х.ж.). Кітаптың қолжазба нұсқасы Индияда «Худа Бакш» кітапханасында сақтаулы тұр (10/486).
15. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Ахмад Сайфуддин әл-Нәсәфи (ө. 845 х.ж.). Қолжазба нұсқасы Ливанның Бейрут қаласында «әл-Мәктәбә әл-Жәми’a»-да (459 нөмір) сақтаулы тұр.
16. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Ілияс ибн Ибрахим әс-Синуби әр-Руми (ө. 891 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 1/854. Кітаптың қолжазба нұсқасы Қасиетті Мәдина қаласында «әл-Мәктәбә әл-Махмудия»-да (1916 нөмір) сақтаулы тұр.
17. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Әбул-Мунтаха әл-Мағнисауи ( х.ж. 10 ғ.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1287.
18. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Исхақ әл-Табиб әр-Руми (өлг. 949 х.ж). (Қараңыз: ибн әл-Имәд әл-Ханбали, «Шәджарат әл-Зәһәб», 8/281)
19. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Мухаммад Бахауддин ибн Лутфуллаһ әл-Рахмауи (ө. 952 х.ж.). Кітаптың қолжазбасы Мысырдың Каир қаласындағы «Дәрул-кутуб әл-Мисрия»-да сақтаулы тұр.
20. «әл-Қаулул-Фәсл» (әл-Фиқһул-Әкбәрға пікірнама) – имам Бахауддин Задаһ (өлг. 956 х.ж.)
21. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» («Минәһ әл-Рауд әл-әзһәр» атымен белгілі) – имам Мулла Әли Қари әл-Ханафи (ө. 1014 х.ж.). Соңғы уақыттағы біздің ғалымдар тарапынан жазылған ең үздік еңбектердің бірі: Уахби Сулайман Гауджи әл-Әлбанидің (ө. 2013 ж) «Та’лиқ әл-Муяссир ғәләә шарх әл-Фиқһул-әкбәр» атты бұл еңбекке қатысты аннотациялық ескертпелері.
22. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Исмағил ибн Исхақ әл-Кушайри (ө. 10б1 х.ж.). Қараңыз: «Селим аға» қолжазбасы (6/587). (Стамбул, Туркия)
23. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Абдул-Аууал ибн Абдул-Қаюм әл-Мәусауи (ө. 1064 х.ж. кейін). Қолжазбаның көшірмесі «Мәркәз әл-Файсал»-да сақтаулы тұр (9260 нөмір). (әр-Рияд, Сауд Арабиясы)
24. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Нуриддин әл-Шаруани әл-Бәрусауи (ө. 1065 х.ж). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/449.
25. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Әбу Әли Мурад ибн Усман әл-Мәусили (ө. 1092 х.ж.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 12/213; Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/242.
26. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Нуруддин Әли ибн Мурад әл-Мәусили әл-Умари (ө. 1147 х.ж.). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 1/766. Қолжазба көшірмесі Британ мұражайында сақтаулы тұр.
27. «Тухфа әл-Нәби фии шарх уә тәржәмә әл-Фиқһул-әкбәр ли Әби Ханифа» - имам Кәуз әл-Хусари Мустафа ибн Мухаммад әл-Руми (ө. 1215 х.ж.). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/454.
28. «әл-Мисбәһ әл-Әзһәр әл-Фиқһул-әкбәр» - шейх Сулайман ибн Расад әл-Зәйяти әл-Мисри (ө. 1347 х.ж.)
29. «әл-Қаул әл-Муяссир ғәләәл-Фиқһул-әкбәр» - имам Аза ибн Әли әл-Хадиди (ө. 1369 х.ж.).
30. «әд-Дәуәл-әбһәр шарх әл-Фиқһул-әкбәр» - имам Нәсихи әл-Фәхими. Қолжазбаның көшірмесі Индияның Рампур қаласындағы «әр-Раза» кітапханасыда сақтаулы тұр. (1/313, 243 нөмір)
31. «әд-Дуррул-әзһәр» - шейх Абдул-Қадир. Бұл еңбек Индияның Ханпур қаласындағы «Мәтбағ Низами»-де 1878 жылы жарық көрген.
32. Ханафи мәзхабының муджтахид имамы Әбу Жәғфәр әт-Тахауидің ақида мәтіні. Әбу Жәғфәр әт-Тахауи имам Әбу Мансур әл-Матуриди мен имам әл-Әшғаирдің замандасы болған. Алайда, олардың өзара кездескендігі туралы ешқандай дерек келмеген. «Ақида әт-Тахауия» әдетте, «Баян әл-Әһлус-сунна уәл-Жәмәғә» деген атпен белгілі және бұл еңбекке көптеген түсініктемелер жазылған. Солардың ішінде, псевдосәләфилердің сүйікті «ғалымдарының» бірі ибн Абил-Ғизз жазған еңбек келіспеушіліктер мен ауытқушылыққа ие болуына байланысты ханафи ғұламалары тарапынан қатаң сынға ұшырап, сенімсіз деп бағаланған. Мысалға, ақида саласы мамандардың бірі Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж) өзінің «Фиқһул-әкбәр»-ға жасаған шархында, сондай-ақ, соңғы замандағы ханафи ғұламаларының бірі, хадис хафизі Ииам Мухаммад Муртада әл-Зәбиди (ө. 1205 х.ж.) өзінің «Изаф әл-Саада әл-Муттақин» кітабында бұл кісіні сынға алған. Сондай-ақ, өз заманындағы білім иелері де Абил-Ғиззды терістеген.
Төменде, бұл мәтінге жазылған бірнеше түсініктеме аттарын келтірсек:
33. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - әл-Қади Исмағил ибн Ибрахим әш-Шәйбани (ө. 629 х.ж.).
34. «Нур әл-Ләми уәл-Бурхан әс-сәти» - имам Нәжмуддин Биқбарис ибн Йәләнкәлиж әт-Турки (ө. 652 х.ж.). Қолжазба Стамбул қаласындағы «Мәктәбә әл-Сулаймания» кітапханасында сақтаулы тұр (2973 нөмір).
35. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - имам Сужәуддин Хиббатуллаһ ибн Ахмад әт-Туркистани (ө. 736 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.
36. «әл-Қала’ид фии шарх әл-Ақа’ид» - имам Махмуд әл-Қунауи. Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.
37. «Шарх әл-Ақидә әл-имам әт-Тахауи» - имам Әбу Хафс Сиражуддин Умар ибн Исхақ әл-Ғазнауи әл-Хинди (ө. 773 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.
38. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Мухаммад ибн Әби Бәкр әл-Ғази әл-Ханафи. (Имам Сахауидің шәкірті болған, 9 ғасыр .х.ж.)
39. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Махмуд ибн Мухаммад ибн Әби Исхақ әл-Ханафи (ө. 916 х.ж.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 12/193.
40. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - имам Әбул-Аббас Ахмад ибн Масғуд ибн Абдур-Рахман әл-Қунауи (9 ғ.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 2/176.
41. «Нурул-йәқин фии усулуд-дин» - имам Кәфи Хасан әл-Буснауи әл-Ахсари (ө. 1025 х.ж). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.
42. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Абдур-Рахим ибн Әли әл-Амаси (шейх Зада). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 5/209-210.
43. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - шейх Абдул-Ғани әл-Ғунайми әл-Мәйдани (ө.1298 х.ж). Бұл кітап доктор Мухаммад Рияз әл-Мәлих және Мухаммад әл-Хафиздің ескертпелерімен Дамаскте жарық көрген.
44. «Тафсира әл-Адилла» - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).
45. «Бәхрул-кәләм» - - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).
46. «әл-Тамхид фии усулуд-дин» - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).
47. «әл-Бидая минәл-кифая фил-Хидая фии усулуд-дин» - имам Нуруддин Ахмад ибн Махмуд әл-Бухари әс-Сабуни әл-Ханафи (ө. 580 х.ж.).
48. «Рисала фии баянил-и’тиқад ғәләә мәзхәбәл-имам Ағзам әл-Муқаддам Әби Ханифа әл-Нуғмән» - шейх Мухаммад Юсуф Әтиф Паша. Қолжазба көшірмесі Каирдағы «Мәктәбә әл-Әзһар»-да сақтаулы тұр (3488 нөмір).
49. «әс-Сайф әл-Мәшһур фии шарх ақида Әби Мансур әл-Матуриди» - имам Тәжуддин әс-Субки. Қолжазба Мәдинадағы «Мәктәбә Ариф-Хикмат»-та сақтаулы.
50. «Усулуддин» - шейх Әбул-Юсур әл-Бәздауи (ө. 493 х.ж.).
51. «Тәфсир ән-Нәсәфи» («Мәдәрик әт-Тәнзил») – Әбу Бәракат ән-Нәсәфи (ө. 710 х.ж). Бұл кітап Матуриди ақидасының ережелеріне сәйкес жазылған Құран тәпсірі.
52. «Жәми әл-мутин фии хаққ әнуа’ әл-сифәтәл-иләһия уәл-ақа’ид әл-Матуридия» - шейх Ахмад Дияуддин.
53. «әл-Мусауира» - имам Камал ибн әл-Хумам ( ө. 861 х.ж.). имам өз заманындағы Ханафи мәзхабының мужтахид имамдарынан болған. Сондай-ақ, хадис саласында ибн Хажар әл-Асқаланидің шәкірті болған.
54. «әл-Мусамира шарх әл-Мусауира ли ибн әл-Хумам» - шейх Камалуддин Мухаммад, танымал есімі – ибн Әби Шариф әл-Мақдиси (ө. 905 х.ж.)
55. Әл-Хафиз Қасим ибн Қутлубуғаның (ө. 897 х.ж.) «Хашиясы». Имам Камал ибн әл-Хумамның атақты шәкірттерінің бірі.
56. Имам Әбу Хафс Нәжмуддин ән-Нәсәфидің (ө. 537 х.ж.) ақида еңбегі. Бұл еңбекке қатысты көлемі әртүрлі 70-ке жуық түсіндірме кітаптар жарық көрген. Төменде солардың негізгі 15 еңбектің аттары келтіріледі:
57. «Шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Сағд әл-Тафтазани (ө. 791 х.ж). Бұл кітапқа қатысты мухаддис шейх Абдул-Азиз әд-Дехлауидің (Шах Уалилланың ұлы) ескертпелері бар. Бұл кітап Индияда Деобандтағы «әл-Мәктәбәл-Имдадия»-да басылып шыққан.
58. «Хашия әл-Каяли (ө. 870 х.ж) ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».
59. «Хашия әл-Ассам ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».
60. «әл-Хауашил-Бахия ғәләә әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».
61. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Абдул-Хаким ибн Шамсуддин әл-Хинди (ө. 1067 х.ж). Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (01158 нөмір).
62. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ибраһим ибн Мухаммад ибн Араб Шах әл-Исфараини. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (01148 нөмір).
63. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - шейх Абул-Хасан ибн әл-Афдал. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (04780 нөмір).
64. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - шейх Муслихуддин Мустафа әл-Қасталлани. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (07363 нөмір).
65. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ахмад ибн Мухаммад ибн Умар (ө. 785 х.ж.) . Қолжазба Ирактың Маусул қаласындағы «Мәктәбә әл-Ауқаф»-да сақтаулы тұр (202, (2, 241)).
66. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Абдур-Рахман ибн Ибрахим әл-Курди (ө. 1064 х.ж.). Қолжазба Тунистегі «Жәмиғ әл-Зайтуния»-ның «әл-Мәктәбәл-Абдалия» кітапханасында сақтаулы (3/91, 1445 нөмір)
67. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Илияс Паша (Хасан ибн Хусайн ибн Мухаммад) әл-Талиши (ө. 964 х.ж.). Қолжазба «Мәктәбә Фатих Хан»-да сақтаулы (5/236, 4 нөмір)
68. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Хасан ибн Мухаммад әл-Финари (ө. 886 х.ж.). Қолжазба Индияның Рампур қаласында «Раза» кітапханасында сақтаулы (1/284, 19 нөмір).
69. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ахмад ибн Юнус әл-Шалаби (ө. 947 х.ж.). Қолжазба Индияның Рампур қаласында «Раза» кітапханасында сақтаулы (1/126).
70. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Хусайн ибн Хасан әл-Хуссайни әл-Калкали (ө. 1094 х.ж.). Қолжазба Мысырдың Каир қаласындағы «Дарул-кутуб Мисрия»-да сақтаулы (1/173. 1089 нөмір).
71. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия ли Тафтазани» - имам Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж.). Қолжазба Мюнхенде (866 нөмір), Берлинде (2436 нөмір) сақтаулы. Сондай-ақ, қолжазба көшірмесі Америкадағы Перинстон университетінде бар.
72. «әл-Сауад әл-Ағзам» - шейх Абул-Қасим әл-Хаким әс-Самарқанди (ө. 342 х.ж.). Автор имам Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.
73. «Сәләмул-ахкам ғәләә Сауад әл-Ағзам» - шейх Ибрахим Хилми әл-Уәфи.
74. «әл-Саһа’иф әл-иләһия» - шейх Шамсуддин әс-Самарқанди.
75. «Ишратул-марам мин `ибратил имам» - ал-Қади Камалуддин Ахмад әл-Баязи (ө. 1097 х.ж.). Бұл еңбек мына 5 кітапқа негізделіп жазылған: «Фиқһул-Әкбәр», «Фиқһул-Әбсат», «әл-Уәсия», «Әлим уәл-Мута’аллим», «әр-Рисәлә иләә Усман әл-Бәтти».
76. «Китабут-Тамхид ли Қауа’ид әт-Таухид» - имам Абуз-Занағ әл-Ламиши әл-Ханафи
77. «Бәд’ул-Амали» - имам Суражуддин әл-Уши. Төменде бұл еңбекке жазылған үш шарх кітабы көрсетілген:
78. «Дәу’әл-ма’али шарх Бәд’ул-Амали» - Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж.).
79. «Мухтасар шарх әл-Бәкри ғәләә Бәд’ул-Амали»
80. «Нухбатул-ла’али ли шарх Бәд’ул-Амали» - имам Мухаммад әл-Раухауи (ө. 1228 х.ж)
Жинақтаған: Абул-Хасан Хуссайн Ахмад
Ақпан, 2015/ Раби әз-Зани, 1436
Дереккөз: darultahqiq.com
Hanafi.kz
بسم الله الرّحمن الرّحيم
الحمد لله رب العالمين والصلاة و السلام علي رسولنا محمد و علي اله و صحبه اجمعين
Төменде әһлу сунна уәл-жәмәғат ұстанымына сәйкес жазылған ақида бабына қатысты ханафи фиқһ мектебі ғалымдарының таңдаулы 80 кітаптың тізімі көрсетілген. Тізім біздің мәзхбымыздың негізін қалаушы имам Ағзам Әбу Ханифаның (рахимахуллаҺ) еңбектерінен бастап, соңғы уақыттардағы ханафи ғалымдарының еңбектерін қамтиды. Бұл еңбектер араб тілінде жазылған, алайда, олардың кейбірі өзге тілдерге аударылған. Бұл тізімнен байқалатын тағы бір нәрсе, ханафи мәзхаб ғалымдары ақиқат пен жалғанды ажырату үшін ақида саласында да ғасырлар бойы тер төгіп, әһлу сунна ұстанымын қорғаштауда ерекше үлес қосқандығы.
Бұл еңбектердің дені өз уақытында әһлу сунна жолынан ауытқып, 72 ағымның санатына қосылған фирқалардың қателіктері мен адасушылықтарын әшкереу мақсатында жазылған. Сондай-ақ, бұл еңбектердің біразы біздің мектеп өкілдеріне қатысты таралған жалған қауесеттер мен негізсіз жалаларға жауап ретінде жазылып, біздің ұстанымымыз сәләфус-салих сенімдеріне сай екендігін баяндау мақсатында жарық көрген.
1. «әл-Фиқһул-Әкбар». Имам Әбу Ханифаға (ө. 150 х.ж.) тиесілі негізгі еңбек. Бұл кітаптың бірнеше жеткізілу жолы бар. Соның ішінде сенімді нұсқасы Хаммад ибн Әби Ханифа арқылы жеткен. Ал, тағы бір нұсқасы Әбу Мутиғ әл-Балхи арқылы келеді, бұл еңбек «әл-Фиқһул-Әбсат» атымен танылған. Сонымен қатар төменде имам Әбу Ханифаның үш еңбегі көрсетілген.
2. «Китаб әл-Уәсия». Еңбек Мулла Хусайн ибн Искандир әл-Ханафидің шархымен бірге жарық көрген. (Индия, Хайдарабад, 1321 х.ж.б)
3. «Әлим уәл-Мута’алим». (Шейх Захид әл-Кәусәридің ескертпелерімен жарық көрген) Оны шәкірті Әбу Муқатил Хафс ибн Сәләм әс-Самарқанди (ө. 208 х.ж.) жеткізген.
4. «әр-Рисәлә иләә Усман әл-Бәтти».
5. «Китәб әт-Тәухид» - Имам Әбу Мәнсур әл-Матуриди (ө. 333 х.ж.)
6. «Тә’уиләт Әһлус-сунна уәл-жәмә’ә» - Әбу Мансур әл-Матуридидің жиынтығы 10 томнан асатын «Тәфсир әл-Матуриди» атымен танымал кітабы.
7. «Китәб Усулуд-дин» - Шейх Жамалуддин Ахмад ибн Мухаммад. Қараңыз: Хаджи Халифа «Кәшф әл-Зунун», 2/1157. Автор имам Әбу Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.
8. «Иршәдул-Мухтади фии усул әл-дин» - Әбул Хасан Әли ибн Саид ар-Рустуғфани әл-Ханафи (ө. 345 х.ж.). Автор имам Әбу Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.
9. «Ақидату-л-имам» - Имам Әбул-Қасим Самарқанди (ө. 342 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1157.
Имам Әбу Ханифаның «Фиқһул-әкбәр» кітабына жазылған шархтар:
10. «әл-Хикмә Нәбәууия фии шарх Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Әбул-Қасим Самарқанди. Ғалым Хаким Исхақ атымен белгілі (ө. 342 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1287.
11. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр». Бұл еңбектің авторы ретінде имам Матуриди аталғанымен, шын мәнінде бұл кітапты Әбу Ләйс Самарқандиге (ө. 373 х.ж.) тиесілі делінеді.
12. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Мухаммад ибн Мухаммад ибн Абдусаттар әл-Қардари (ө. 642 х.ж.). Көшірме нұсқасы «Мәркәз әл-Файсал»-да сақтаулы тұр (8684 нөмір). (әр-Рияд, Сауд Арабиясы)
13. «әл-Иршәд фии шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - Имам Бабарти (ө. 786 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 1/69.
14. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Алауддин әл-Бухари (ө. 848 х.ж.). Кітаптың қолжазба нұсқасы Индияда «Худа Бакш» кітапханасында сақтаулы тұр (10/486).
15. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Ахмад Сайфуддин әл-Нәсәфи (ө. 845 х.ж.). Қолжазба нұсқасы Ливанның Бейрут қаласында «әл-Мәктәбә әл-Жәми’a»-да (459 нөмір) сақтаулы тұр.
16. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Ілияс ибн Ибрахим әс-Синуби әр-Руми (ө. 891 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 1/854. Кітаптың қолжазба нұсқасы Қасиетті Мәдина қаласында «әл-Мәктәбә әл-Махмудия»-да (1916 нөмір) сақтаулы тұр.
17. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Әбул-Мунтаха әл-Мағнисауи ( х.ж. 10 ғ.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1287.
18. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Исхақ әл-Табиб әр-Руми (өлг. 949 х.ж). (Қараңыз: ибн әл-Имәд әл-Ханбали, «Шәджарат әл-Зәһәб», 8/281)
19. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Мухаммад Бахауддин ибн Лутфуллаһ әл-Рахмауи (ө. 952 х.ж.). Кітаптың қолжазбасы Мысырдың Каир қаласындағы «Дәрул-кутуб әл-Мисрия»-да сақтаулы тұр.
20. «әл-Қаулул-Фәсл» (әл-Фиқһул-Әкбәрға пікірнама) – имам Бахауддин Задаһ (өлг. 956 х.ж.)
21. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» («Минәһ әл-Рауд әл-әзһәр» атымен белгілі) – имам Мулла Әли Қари әл-Ханафи (ө. 1014 х.ж.). Соңғы уақыттағы біздің ғалымдар тарапынан жазылған ең үздік еңбектердің бірі: Уахби Сулайман Гауджи әл-Әлбанидің (ө. 2013 ж) «Та’лиқ әл-Муяссир ғәләә шарх әл-Фиқһул-әкбәр» атты бұл еңбекке қатысты аннотациялық ескертпелері.
22. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Исмағил ибн Исхақ әл-Кушайри (ө. 10б1 х.ж.). Қараңыз: «Селим аға» қолжазбасы (6/587). (Стамбул, Туркия)
23. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Абдул-Аууал ибн Абдул-Қаюм әл-Мәусауи (ө. 1064 х.ж. кейін). Қолжазбаның көшірмесі «Мәркәз әл-Файсал»-да сақтаулы тұр (9260 нөмір). (әр-Рияд, Сауд Арабиясы)
24. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Нуриддин әл-Шаруани әл-Бәрусауи (ө. 1065 х.ж). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/449.
25. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Әбу Әли Мурад ибн Усман әл-Мәусили (ө. 1092 х.ж.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 12/213; Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/242.
26. «Шарх әл-Фиқһ әл-Әкбәр» - имам Нуруддин Әли ибн Мурад әл-Мәусили әл-Умари (ө. 1147 х.ж.). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 1/766. Қолжазба көшірмесі Британ мұражайында сақтаулы тұр.
27. «Тухфа әл-Нәби фии шарх уә тәржәмә әл-Фиқһул-әкбәр ли Әби Ханифа» - имам Кәуз әл-Хусари Мустафа ибн Мухаммад әл-Руми (ө. 1215 х.ж.). Қараңыз: Исмаил әл-Бәбәни, «Хадиятул-Арифин», 2/454.
28. «әл-Мисбәһ әл-Әзһәр әл-Фиқһул-әкбәр» - шейх Сулайман ибн Расад әл-Зәйяти әл-Мисри (ө. 1347 х.ж.)
29. «әл-Қаул әл-Муяссир ғәләәл-Фиқһул-әкбәр» - имам Аза ибн Әли әл-Хадиди (ө. 1369 х.ж.).
30. «әд-Дәуәл-әбһәр шарх әл-Фиқһул-әкбәр» - имам Нәсихи әл-Фәхими. Қолжазбаның көшірмесі Индияның Рампур қаласындағы «әр-Раза» кітапханасыда сақтаулы тұр. (1/313, 243 нөмір)
31. «әд-Дуррул-әзһәр» - шейх Абдул-Қадир. Бұл еңбек Индияның Ханпур қаласындағы «Мәтбағ Низами»-де 1878 жылы жарық көрген.
32. Ханафи мәзхабының муджтахид имамы Әбу Жәғфәр әт-Тахауидің ақида мәтіні. Әбу Жәғфәр әт-Тахауи имам Әбу Мансур әл-Матуриди мен имам әл-Әшғаирдің замандасы болған. Алайда, олардың өзара кездескендігі туралы ешқандай дерек келмеген. «Ақида әт-Тахауия» әдетте, «Баян әл-Әһлус-сунна уәл-Жәмәғә» деген атпен белгілі және бұл еңбекке көптеген түсініктемелер жазылған. Солардың ішінде, псевдосәләфилердің сүйікті «ғалымдарының» бірі ибн Абил-Ғизз жазған еңбек келіспеушіліктер мен ауытқушылыққа ие болуына байланысты ханафи ғұламалары тарапынан қатаң сынға ұшырап, сенімсіз деп бағаланған. Мысалға, ақида саласы мамандардың бірі Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж) өзінің «Фиқһул-әкбәр»-ға жасаған шархында, сондай-ақ, соңғы замандағы ханафи ғұламаларының бірі, хадис хафизі Ииам Мухаммад Муртада әл-Зәбиди (ө. 1205 х.ж.) өзінің «Изаф әл-Саада әл-Муттақин» кітабында бұл кісіні сынға алған. Сондай-ақ, өз заманындағы білім иелері де Абил-Ғиззды терістеген.
Төменде, бұл мәтінге жазылған бірнеше түсініктеме аттарын келтірсек:
33. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - әл-Қади Исмағил ибн Ибрахим әш-Шәйбани (ө. 629 х.ж.).
34. «Нур әл-Ләми уәл-Бурхан әс-сәти» - имам Нәжмуддин Биқбарис ибн Йәләнкәлиж әт-Турки (ө. 652 х.ж.). Қолжазба Стамбул қаласындағы «Мәктәбә әл-Сулаймания» кітапханасында сақтаулы тұр (2973 нөмір).
35. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - имам Сужәуддин Хиббатуллаһ ибн Ахмад әт-Туркистани (ө. 736 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.
36. «әл-Қала’ид фии шарх әл-Ақа’ид» - имам Махмуд әл-Қунауи. Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.
37. «Шарх әл-Ақидә әл-имам әт-Тахауи» - имам Әбу Хафс Сиражуддин Умар ибн Исхақ әл-Ғазнауи әл-Хинди (ө. 773 х.ж.). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.
38. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Мухаммад ибн Әби Бәкр әл-Ғази әл-Ханафи. (Имам Сахауидің шәкірті болған, 9 ғасыр .х.ж.)
39. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Махмуд ибн Мухаммад ибн Әби Исхақ әл-Ханафи (ө. 916 х.ж.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 12/193.
40. «Шарх әл-Ақидәтул-Тахауия» - имам Әбул-Аббас Ахмад ибн Масғуд ибн Абдур-Рахман әл-Қунауи (9 ғ.). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 2/176.
41. «Нурул-йәқин фии усулуд-дин» - имам Кәфи Хасан әл-Буснауи әл-Ахсари (ө. 1025 х.ж). Қараңыз: Хаджи Халифа, «Кәшф әл-Зунун», 2/1143.
42. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - имам Абдур-Рахим ибн Әли әл-Амаси (шейх Зада). Қараңыз: Умар Рида Кәххала, «Мужәм әл-Муаллифин», 5/209-210.
43. «Шарх әл-Ақа’ид әт-Тахауи» - шейх Абдул-Ғани әл-Ғунайми әл-Мәйдани (ө.1298 х.ж). Бұл кітап доктор Мухаммад Рияз әл-Мәлих және Мухаммад әл-Хафиздің ескертпелерімен Дамаскте жарық көрген.
44. «Тафсира әл-Адилла» - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).
45. «Бәхрул-кәләм» - - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).
46. «әл-Тамхид фии усулуд-дин» - имам Муғин әл-Нәсәфи (ө. 508 х.ж).
47. «әл-Бидая минәл-кифая фил-Хидая фии усулуд-дин» - имам Нуруддин Ахмад ибн Махмуд әл-Бухари әс-Сабуни әл-Ханафи (ө. 580 х.ж.).
48. «Рисала фии баянил-и’тиқад ғәләә мәзхәбәл-имам Ағзам әл-Муқаддам Әби Ханифа әл-Нуғмән» - шейх Мухаммад Юсуф Әтиф Паша. Қолжазба көшірмесі Каирдағы «Мәктәбә әл-Әзһар»-да сақтаулы тұр (3488 нөмір).
49. «әс-Сайф әл-Мәшһур фии шарх ақида Әби Мансур әл-Матуриди» - имам Тәжуддин әс-Субки. Қолжазба Мәдинадағы «Мәктәбә Ариф-Хикмат»-та сақтаулы.
50. «Усулуддин» - шейх Әбул-Юсур әл-Бәздауи (ө. 493 х.ж.).
51. «Тәфсир ән-Нәсәфи» («Мәдәрик әт-Тәнзил») – Әбу Бәракат ән-Нәсәфи (ө. 710 х.ж). Бұл кітап Матуриди ақидасының ережелеріне сәйкес жазылған Құран тәпсірі.
52. «Жәми әл-мутин фии хаққ әнуа’ әл-сифәтәл-иләһия уәл-ақа’ид әл-Матуридия» - шейх Ахмад Дияуддин.
53. «әл-Мусауира» - имам Камал ибн әл-Хумам ( ө. 861 х.ж.). имам өз заманындағы Ханафи мәзхабының мужтахид имамдарынан болған. Сондай-ақ, хадис саласында ибн Хажар әл-Асқаланидің шәкірті болған.
54. «әл-Мусамира шарх әл-Мусауира ли ибн әл-Хумам» - шейх Камалуддин Мухаммад, танымал есімі – ибн Әби Шариф әл-Мақдиси (ө. 905 х.ж.)
55. Әл-Хафиз Қасим ибн Қутлубуғаның (ө. 897 х.ж.) «Хашиясы». Имам Камал ибн әл-Хумамның атақты шәкірттерінің бірі.
56. Имам Әбу Хафс Нәжмуддин ән-Нәсәфидің (ө. 537 х.ж.) ақида еңбегі. Бұл еңбекке қатысты көлемі әртүрлі 70-ке жуық түсіндірме кітаптар жарық көрген. Төменде солардың негізгі 15 еңбектің аттары келтіріледі:
57. «Шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Сағд әл-Тафтазани (ө. 791 х.ж). Бұл кітапқа қатысты мухаддис шейх Абдул-Азиз әд-Дехлауидің (Шах Уалилланың ұлы) ескертпелері бар. Бұл кітап Индияда Деобандтағы «әл-Мәктәбәл-Имдадия»-да басылып шыққан.
58. «Хашия әл-Каяли (ө. 870 х.ж) ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».
59. «Хашия әл-Ассам ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».
60. «әл-Хауашил-Бахия ғәләә әл-ақа’ид ән-Нәсәфия».
61. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Абдул-Хаким ибн Шамсуддин әл-Хинди (ө. 1067 х.ж). Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (01158 нөмір).
62. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ибраһим ибн Мухаммад ибн Араб Шах әл-Исфараини. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (01148 нөмір).
63. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - шейх Абул-Хасан ибн әл-Афдал. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (04780 нөмір).
64. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - шейх Муслихуддин Мустафа әл-Қасталлани. Қолжазба Сауд Арабиясының әр-Рияд қаласындағы «Марказ әл-Мәлик Файсал»-да сақтаулы тұр (07363 нөмір).
65. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ахмад ибн Мухаммад ибн Умар (ө. 785 х.ж.) . Қолжазба Ирактың Маусул қаласындағы «Мәктәбә әл-Ауқаф»-да сақтаулы тұр (202, (2, 241)).
66. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Абдур-Рахман ибн Ибрахим әл-Курди (ө. 1064 х.ж.). Қолжазба Тунистегі «Жәмиғ әл-Зайтуния»-ның «әл-Мәктәбәл-Абдалия» кітапханасында сақтаулы (3/91, 1445 нөмір)
67. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Илияс Паша (Хасан ибн Хусайн ибн Мухаммад) әл-Талиши (ө. 964 х.ж.). Қолжазба «Мәктәбә Фатих Хан»-да сақтаулы (5/236, 4 нөмір)
68. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Хасан ибн Мухаммад әл-Финари (ө. 886 х.ж.). Қолжазба Индияның Рампур қаласында «Раза» кітапханасында сақтаулы (1/284, 19 нөмір).
69. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Ахмад ибн Юнус әл-Шалаби (ө. 947 х.ж.). Қолжазба Индияның Рампур қаласында «Раза» кітапханасында сақтаулы (1/126).
70. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия» - имам Хусайн ибн Хасан әл-Хуссайни әл-Калкали (ө. 1094 х.ж.). Қолжазба Мысырдың Каир қаласындағы «Дарул-кутуб Мисрия»-да сақтаулы (1/173. 1089 нөмір).
71. «Хашия ғәләә шарх әл-ақа’ид ән-Нәсәфия ли Тафтазани» - имам Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж.). Қолжазба Мюнхенде (866 нөмір), Берлинде (2436 нөмір) сақтаулы. Сондай-ақ, қолжазба көшірмесі Америкадағы Перинстон университетінде бар.
72. «әл-Сауад әл-Ағзам» - шейх Абул-Қасим әл-Хаким әс-Самарқанди (ө. 342 х.ж.). Автор имам Мансур әл-Матуридидің шәкірті болған.
73. «Сәләмул-ахкам ғәләә Сауад әл-Ағзам» - шейх Ибрахим Хилми әл-Уәфи.
74. «әл-Саһа’иф әл-иләһия» - шейх Шамсуддин әс-Самарқанди.
75. «Ишратул-марам мин `ибратил имам» - ал-Қади Камалуддин Ахмад әл-Баязи (ө. 1097 х.ж.). Бұл еңбек мына 5 кітапқа негізделіп жазылған: «Фиқһул-Әкбәр», «Фиқһул-Әбсат», «әл-Уәсия», «Әлим уәл-Мута’аллим», «әр-Рисәлә иләә Усман әл-Бәтти».
76. «Китабут-Тамхид ли Қауа’ид әт-Таухид» - имам Абуз-Занағ әл-Ламиши әл-Ханафи
77. «Бәд’ул-Амали» - имам Суражуддин әл-Уши. Төменде бұл еңбекке жазылған үш шарх кітабы көрсетілген:
78. «Дәу’әл-ма’али шарх Бәд’ул-Амали» - Мулла Әли Қари (ө. 1014 х.ж.).
79. «Мухтасар шарх әл-Бәкри ғәләә Бәд’ул-Амали»
80. «Нухбатул-ла’али ли шарх Бәд’ул-Амали» - имам Мухаммад әл-Раухауи (ө. 1228 х.ж)
Жинақтаған: Абул-Хасан Хуссайн Ахмад
Ақпан, 2015/ Раби әз-Зани, 1436
Дереккөз: darultahqiq.com
Hanafi.kz
Ханафи мәзһабының имамы, атақты мужтаһид ғалым Әбу Ханифа Нұғман ибн Сәбит ибн Зута ибн Мааһ Исламда құқықтық ойлау жүйесінің және үкім шығару саласының дамуына сүбелі үлес қосып, Әбу Ханифа немесе Имам Ағзам деген атпен танымал болған. Имамның куниясы* Әбу Ханифа болғанымен оның Ханифа деген қызы, тіпті ұлы Хаммадтан басқа перзенті болмағандығы мәлім. Оның бұлай аталуы, Ирак жерінде «ханифа» деп аталатын жазу құралын яки сия сауытын үнемі жанынан тастамай алып жүргендігінен немесе «ханиф» сөзінің сөздік мағынасына орай, туралық пен шындықтан айнымаған адам болғандығынан деп түсіндіргендер болған. Сондықтан да «Әбу Ханифа» сөзін тікелей мағынада күниясы емес, лақабы немесе ныспысы деп білген жөн. Оның бастамасымен құрылған әрі шәкірттерінің білімге деген талпыныстарының нәтижесінде кең етек жайған Ирак фиқһ мектебі де имамның осы есіміне орай «Ханафи мҽзһабы» деп аталған. Нұғман ибн Сәбитке «Ұлы Имам» деген мағынаға келетін Имам Ағзам сипатының берілу себебін, замандастарының арасында мәртебелі дәрежеге қол жеткізуі, құқықтық ойлау жүйесі мен үкім шығару әдістемесінде даңғыл жол ашып бергендігі, сондай-ақ өзінен кейін көптеген фиқһшы ғаламдардың тарапынан оның көзқарастары мен әдістемелерінің ерекше қолдау тапқандығымен байланыстыруға болады.
Бұл кітапшада «Әһли сүннет уәл-жамағат» ғұламаларының бірі, Әбу Ханифаның ізбасары, ақида ілімінің білгірі Имам Матуриди жайлы сөз болады.
Имам Матуриди өз дәуірінде тура жолдың имамы, Ақида ғалымдарының имамы деген құрметке ие болған.
Имам Матуридидің еңбектерін оқи отырып, оның кәлам, мәҽзһабтар тарихы, фиқһ әдістемесі мен тәпсір саласында өзіндік орны бар ірі ғалым екендігін пайымдауға болады. Кітапшада ғалымның өмірі, ұстанымдары, ұстаздары мен шәкірттері жайында сөз болады.
Кітапша барша оқырман қауымға арналған.
Бүгін ҚМДБ Қажылық Миссиясының төрағасы, наиб мүфти Серікбай қажы Ораз қажылық компанияларымен өткен кездесуде еліміздің қажыларын тасмалдау мәселелері оңды шешімін тауып, ондағы қызметтің жүйелі жолға қойылғанын жеткізді.
«Қазақстан тарапынан белгіленген SСAT әуекомпаниясының қажыларды тасымалдауға қатыса алмауына байланысты Flynas әуекомпаниясы еліміздің қажыларына толықтай қызмет көрсетеді. Биыл еліміздің қажылары үшін Flynas әуекомпаниясының 375 адамды құрайтын Airbus 330, 300 жолаушыға арналған Boeing 767 және Boeing 757 (210 адам) маркалы ұшақтары бекітілді. Бұл бастама қажыларымызға қызмет көрсету сапасын арттыру жұмыстарына ықпал етеді», – деді ҚМДБ Қажылық Миссиясының төрағасы, наиб мүфти Серікбай қажы Ораз.
Басқосуға қатысқан қажылық компаниялары өкілдері де бұл бастаманың қажылар үшін оңтайлы жағдай туғызып отырғанын айтты. Бүгінде Алматы қаласынан Меккеге таяу орналасқан Жидда шаһарына дейін ашылған тікелей рейс қажыларға уақыт пен қаржы үнемдеуге мүмкіндік береді.
Айта кетейік, бүгінде Flynas халықаралық әуекомпаниясы әлемнің көптеген елдерінен қажылар тасымалдайды. Атап айтқанда, Индонезия, Малайзия, Үндістан, Балтық жағалауы елдері, Африка, Орта Азиядан Тәжікістан, Қырғызстан, Қазақстан қажыларына қызмет көрсетеді.
ҚМДБ баспасөз қызметі
muftyat.kz
Миләди
Хижри
