О дүниелік өмір қарсаңында бұл дүниедегі тіршілік атаулы түгелдей тоқтайды. Мұны яғни, тіршіліктің тоқтау мерзімін «қиямет қайым» дейді. Қиямет қайымның болатындығын жер бетіндегі күллі діндер қабыл етеді. Өйткені, әлемдердің Раббысы Алла ерте ме, кеш пе қиямет қайымды болдырады. Құран аяттары да бұл мәселені апайқын растай түседі: «Әй, адам баласы! Раббыларыңнан қорқыңдар. Расында, қияметтің сілкінісі – үлкен нәрсе. Ол күні әр емізушінің емізгенін ұмытқанын және әрбір буаз жәндіктің іш тастағанын көресің. Адамдарды мас түрде көресің. Негізінде, олар мас емес. Бірақ Алланың азабы қатты» [1]; «Ол күні аспан еріген кен сияқты болады. Таулар түтілген жүндей болады. Дос достың халін сұрамайды» [2]; «Көк жарылған сәтте. Жұлдыздар төгілген сәтте. Теңіздер тасыған сәтте. Қабірлер қопарылған сәтте. Әркім алдындағы және артындағы нәрселерді біледі» [3]; «Қияметтің күні қашан болады? – деп сұрайды. Қашан көз шағылысқан, ай тұтылған, күн мен ай бір араға келтірілген кезде. Адамдар сол күні: «Қашар жер қайда?» – дейді. Жоқ, әсте пана жоқ. Ол күнгі тұрақ Раббыңның алды» [4].

Жоғарыдағы аяттарда қиямет қайымның адам шошитын аса қорқынышты болатындығын Алла Тағала алдын ала адамзатқа білдіріп отыр. Егер мұншалықты дәлелге сенбеген адам болса, ондай пендеге Алла жәрдемші болсын деуден басқа айтар сөзіміз жоқ.

Енді қиямет қайымның қашан орнайтындығына келер болсақ, бұл жайында ешбір пенденің, тіпті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар мен оған уахи әкелген Жәбірейлдің (ғ.с.), Сурға үрлеуші Исрафилдің (с.ғ.) де мағлұматы жоқ. Қиямет қайымның қашан болатындығын жалғыз Алла ғана біледі. Бұл жайында Құранда былай дейді: «Әрине, қиямет мерзімінің мәліметі Алланың қасында» [5]; «Қиямет мезгілінің мәліметін тек Алла біледі» [6]; «(Мұхаммед (с.ғ.с.) Олар сенен қияметтің қашан болатындығын сұрайды. «Шынында, оның мәліметі Раббымның қасында. Оның уақытын Өзі ғана білдіреді. Көктер мен жердегі ауыр жағдай сендерге кенеттен келеді» де. Сен оны зерттеп отырғандай-ақ сұрастырады. Шынында, оның білімі Алланың қасында, бірақ адамдардың көбі оны түсінбейді деп айт» [7].

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) қиямет қайымның қашан болатындығын сұрағандарға ұдайы: «Оның уақытын Алла ғана біледі», – деп жауап беретін. Десек те, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ақырзаманның уақытын айтпағанымен, оның белгілері жайлы көптеген хадистерінен «мынадай оқиғалар болмайынша қиямет қайым болмайды» деген мағынадағы ғибраттарды кездестіруге болады. Ақырзаманның белгілерін ғұламалар осы хадистерге сүйене отырып екіге бөледі:

АҚЫРЗАМАННЫҢ КІШІ БЕЛГІЛЕРІ

• Мұхаммедтің (с.ғ.с.) жер бетіне пайғамбар болып жіберілуінің өзі – ақырзаманның алғашқы белгісі. Себебі, Пайғамбарымыз: «Қиямет пен мен бірге жіберілдім», – деп, сұқ саусағы мен ортаншы саусағын көрсеткені жайында деректер бар [8].

• «Қияметтің белгілерінің бірі – дін ілімі азаяды, сауатсыздық көбейеді, зина жасау етек алады, әйелдер көбейіп, еркектер азаяды. Тіпті, елу әйелдің бір ғана қараушысы болады» [9]

• Әйелдердің саны ер кісілердің санына қарағанда әлдеқайда көп болады [10].

• Расулулла (с.ғ.с.) сахабаларымен сөйлесіп жатқанда бір түздік араб келіп қияметтің қашан болатындығын сұрағанда, оған: «Аманат аяқ асты етілген кезде қияметті күте бер», – дейді. Сонда түздік араб кісі: «Мұны қалай түсінсек болады», – дегенде, Пайғамбарымыз: «Қызмет өз маманына берілмеген кезде қияметті күте бер», – деп жауап береді [11].

• Көп қабатты үйлердің салынуы, өз ісінің маманы емес кісілердің сөз сөйлеуі мен билік етуі [12].

• Адам өлтіру оқиғасының көбеюі [13].

• «Жалаң аяқ, жалаңаш және кедей шопандардың да үй салуда бір-бірімен жарысқандарын көресіңдер» [14].

• «Мен Алланың Елшісімін» деп, өзін пайғамбар жариялайтын отызға жуық жалғаншы дажжалдар шығады.

• Екі үлкен Ислам әскерлері бір-бірімен шайқаспайынша, қиямет болмайды [15].

• Мал дүние судай болып ақпайынша, фитнәлар және жөнсіз жерде адам өлтіру көбеймейінше, қиямет болмайды [16].

Имам Шарани ақырзаманның белгілері жайында Әбу Нуаймның риуаят еткен мына хадисіне көз жүгіртіп қарайтын болсақ, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) адамдар арасында мынадай жайттардың етек алатындығынан хабар береді.

Адамдар намаздарын қаза етеді, тіпті оқымайды.

Нәпсіге бой алдыып, ойына келгенін жасайды

Аманатқа қиянат етеді.

Харам нәрселерді халал деп санайды.

Өсімнен түскен ақшаны ойланбастан жейді.

Пара алушылық көбейеді.

Зәулім үйлер салынады.

Дүниеге қызығып, дінін сатады.

Туыстық қатынастар үзіледі.

Төрешілер мен қазылар үкімді сататын болады.

Жастардың үкімет басына келуі.

Жабайы аңдардың терілерінен киімдер тігіліп киіледі.

Ерлі зайыптылардың ажырасуы көбейеді.

Зина жасау етек алады.

Сенімді, адал кісілерді опасыз адамдай көреді.

Опасыз, өтірікші кісілер сенімді халге келеді.

Жала жабу мен жалған куәгерлік көбейеді.

Жауыннан апаттар, селдер болады.

Зекет берілмейтін болады.

Ішімдік ішу көбейеді.

Ол кездерде кейбір пасық, өтірікші, күнәһар ел басылары мен әкімдер болады.

Балаларды тәрбиелейтін тәрбиешілер болады.

Құран оқитын пасық және күнәһар хафыздар болады.

Жағымсыз ғалымдар болады.

Опасыз, өтірікші саудагерлер болады.

Құран Кәрімді әшекейлеу әдетке айналады.

Мұнаралар биік болады.

Бастықтар көбейеді.

Дін ілімін білетін ғалымдар, фақиһтар азаяды.

Сенімді кісілер азаяды.

Кедейлер көбейеді.

Алланың қойған жазалары жарамсыз болып жүрмей қалады.

Әнші қыздар көбейеді.

Таразыдан жеу көбейеді.

Әйел өзінің бастығынан босанатын болады.

Әйелдер өздерін еркектерге, еркектер де өздерін әйелдерге ұқсататын болады.

Тек таныс кісілерге ғана сәлем беріледі.

Ілім – құлшылық ету үшін емес, дүние табу үшін оқылатын болады.

Ол кезде адамдар арасындағы кәпірлер мен залымдардың мәртебесі биік болып, құрмет етіледі.

Ол кезде адамдар арасында екіжүзділер мен күнәһарлар басым әрі күшті болады.

Надандар мәртебелі болады.

Тақуа кісілер адамдар арасында келеке-мазаққа айналады [17].

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ақырзаман таяғанда болатын жағдайларды осылайша 14 ғасыр бұрын үмметіне айтып кеткен. Осы айтылған мәселелерге қарап отырсаңыз, ақырзаманның көптеген белгілері бүгінгі техногендік ғасырымыздың дертіне айналып отыр.

АҚЫРЗАМАННЫҢ ҮЛКЕН БЕЛГІЛЕРІ

Хузайфа ибн Әсид әл-Ғыфариден жеткен риуаят бойынша, Хузайфа (р.а.) былай дейді: «Біз Мәдинада бір қорғанның көлеңкесінде отырғанбыз. Пайғамбарымыз бір шатырдың үстінде отырған еді. Сол сәтте Алланың Елшісі (с.ғ.с.) жоғарыдан бізге қарап тұрып: «Сендерді жұмыстарыңа қандай мәселе жібермей тұр?» – деп сұрады. Біз: «Сөйлесіп отырмыз», – дедік. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Не мәселе жайында сөйлесіп отырсыңдар?» – деді. Біз: «Қиямет қайымның уақыты жайында әңгімелесіп отырмыз», – деп жауап бердік. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Сендер мына он нәрсені көрмейінше, қиямет қайым болмайды», – деді:

1. Тұманды (түтін)

2. Дәжжалды

3. Даббатул арзды

4. Күннің батқан жақтан шығуын

5. Хазіреті Исаның (ғ.с.) көктен түсуін

6. Яжуж-Мәжуждың шығуын

7. Шығыс жақтағы бір жердің шөгуі

8. Батыс жақтағы бір жердің шөгуі

9. Араб түбегіндегі бір жердің шөгуі

10. Иеменнің Аден жазығының ең шалғайынан бір от шығады. Ол от барлық жерді өртеп отырып, адамдарды махшарға дейін алып барады, – деді [18].

Енді хадисте айтылған жоғарыдағы ақырзаманның 10 үлкен белгісіне жекежеке қысқаша шолу жасап өтелік:

1. Тұман (духан) шығу

Қиямет қайым жақындағанда, жер бетін тұман қаптайды. Тұман қырық күн, қырық түн бойы жалғасады. Бұл тұманнан мүмін пенделер тұмауратып, кәпірлер мас адам секілді сенделіп жүретін болады. Жер бетін қаптаған тұманнан имансыз болған пенделер көз жұматындығы риуаят етіледі. Бір хадисте былай дейді: «Ақырзаманда бір тұман шығады. Бұл тұман кәпірлерді өлтіреді, мүміндерді тұмауратады [19]».

2. Дәжжалдың шығуы

Ақырзаман таяғанда, Дәжжал есіміндегі бір кісі шығып, адамдарға өзін құдаймын деп жариялап, жолымен жүруге үндейді. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) айтуы бойынша, бүкіл пайғамбарлар өз дәуірінде үмметін Дәжжалмен қорқытқан. Дәжжал сөзі «өтірікші» деген ұғымды білдіреді. Хузайфадан жеткен риуаятта Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оны былайша сипаттайды: «Дәжжал сол көзі соқыр, қалың қою шашты бір адам. Оның қасында жәннәт пен от бар. Оның оты негізінде жәннәт болып, жәннәті де тозақ болады» [20].

Әбу Бәкірден (р.а.) жеткен риуаят бойынша, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Дәжжал шығыс аймағынан, Хорасан деген жерден шығады. Оған ергендердің жүздері терімен қапталғандай ірі денелі адамдар болады» [21], – деген.

3. Даббатул арз (жерден шығатын хайуан)

«Дабба» сөзі әрекет етуші, қимылдаушы дегенді білдіреді. Яғни, ақырзаманда «дабба» есімді бір хайуанның шығатындығын Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хадистерінде айтып кеткен. Даббатул арз мәселесіне байланысты Құранда былай дейді: «Оларға айтылған (Қиямет) бастарына келген кезде, олар үшін жерден бір хайуан шығарамыз да, ол оларға адамдардың аяттарымызға мүлде сенбегендіктерін айтады» [22] .

Даббатул арз хайуан болғанымен, адам секілді әрекет етіп, мүмін мен кәпір пенделерді бір-бірінен айырып, мынау мүмін, мынау кәпір дейтіндей дәрежеге ие болады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде былай дейді: «Даббатул арз өзімен бірге Дәуітұлы Сүлейменнің (ғ.с.) мөрі мен Имранұлы Мұсаның (ғ.с.) асасын алып шығады. Аса таяқпен мүміндердің жүзін жарқыратып, мөрмен кәпірдің мұрнын сындырады. Тіпті, бір үйге тамақ ішу үшін жиылған кезде елдер бір-біріне: «Әй, мүмін! Әй, кәпір!» – деп, бір-бірін ажыратып отыратын болады» [23].

Даббатул арздың қандай хайуан екендігі, неге ұқсайтындығы анық белгісіз. Бірақ кейбір хадистердегі белгілері арқылы оның жер бетінде ұқсасы жоқ, сондай бір үлкен хайуан болатындығын аңғаруға болады. Амир ибн Астың айтуы бойынша: «Даббатул арз қажылық кезінде Меккедегі бір ағаштан шығады. Басы бұлтқа жеткенімен, аяғы әлі жерден шығып бітпейді».

Абдулла ибн Зубайр Даббатул арзды былай деп сипаттайды: «Даббатул арз жердегі хайуанаттардың мүшелерінен жиналған. Мысалы, басы өгіздің басына, көзі шошқаның көзіне, құлағы пілдің құлағына, мүйізі тау ешкінің мүйізіне, мойны түйеқұстың мойнына, құйрығы қошқардың құйрығына, аяғы түйенің аяғына ұқсайды [24]»

Даббатул арз қай жақтан шығады дегенге келсек, деректер оның Меккеге жақын жердегі сахара аймағынан шығатындығын меңзейді. Осы жөнінде Бурайда (р.а.) есімді сахаба: «Бірде Расулулла мені Меккеге жақын сахарадағы бір жерге алып барды. Ол жер құмды, құрғақ жер екендігін көрдім. Сол кезде Пайғамбарымыз: «Даббатул арз осы тұстан шығады», – деді. Көрсеткен жерге қарасам, бас бармақ пен сұқ саусақ арасындай ғана яки бір қарыстай ғана жер екен [25]», – дейді.

4. Күннің батқан жерінен қайта шығуы

Қиямет қайымның және бір белгісі – Алланың әмірімен табиғат заңдылығына қайшы құбылыс орын алып, күн батқан жерінен қайта шығады. Бұл күн жұма күніне орын алады. Күннің батыстан шыққанын көрген адам баласы сол сәт жаппай иман етіп, тәубелеріне келеді. Бірақ ол кездегі иман етулері мен жасаған тәубелері қабыл болмайды. Себебі, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай дейді: «Күн батыстан шықпайынша, қиямет болмайды. Күн батыстан шыққанда адамдар оны көріп, жаппай иман етеді. Оған дейін иман етпеген немесе иманында жақсылық болмаған пендерлерге сол күні еткен имандары пайда бермейді» [26]. Екінші бір хадисте: «Күн батыстан шыққанға дейін Алла тәубе етушінің тәубесін қабыл етеді» [27].

5. Исаның (ғ.с.) көктен түсуі

Ақырзаман таяғанда, Дәжжал өзін құдаймын деп жариялап, түрлі сиқыр мен истидраж [28] көрсетіп жүрген уақытта, Алла көктен Иса пайғамбарды (ғ.с.) түсіреді. Иса (ғ.с.) жер бетіне түскен соң, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың дінімен жүріп, Исламды жаю үшін күреседі. Себебі, оған түсірілген дін Ислам келгеннен соң күшін жойған болатын. Иса (ғ.с.) Дәжжалды өлтіріп, адамдар арасында әділдік орнатады. Иса (ғ.с.) пайғамбардың ақырзаманда түсетіндігін және не істейтіндігін Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың мына хадисінен білуге болады: «Барлық пайғамбарлар әке жағынан бауыр болғанымен, аналары бөлек. Бірақ діндері бір. Мен – Мариямұлы Исаға жақынмын. Өйткені, мені мен оның арасында басқа пайғамбар келмеді. Расында, ол ақырзаманда жер бетіне түседі. Оны көрген кездеріңде мынадай ерекшеліктерімен танисыңдар:

1. Орта бойлы

2. Тәні қызыл мен ақ түске жақын

3. Үсті-басы өте таза; шаштарына су тимесе де су тәрізді болып тұрады

4. Ол айшықты (кресті) сындырады

5. Шошқаны өлтіреді

6. Жан салығын жояды.

7. Мал-дүние көп болып, судай ағады

8. Адамзатты Ислам дініне шақырады

9. Алла Тағала оның кезінде Исламнан басқа діндерді жоқ етеді

10. Ол Алланың қалауымен Дәжжалды өлтіреді.

11. Ол кезде жер бетінде бейбіт заман орнап, арыстандар түйелермен, жолбарыстар сиырлармен, қасқырлар қойлармен жайлауда бірге жүріп, балалар жыландармен ойнайтын болады.

12. Иса жер бетінде 40 жыл өмір сүргеннен кейін қайтыс болады және мұсылмандар оның жаназасын шығарып, жерлейді» [29].

Иса (ғ.с.) қайтыс болған соң, Алла Тағала Шам тарапынан суық бір жел жібереді. Осы желден жер бетінде жүрегінде иманы бар барша мүмін о дүниелік болады. Тіпті, біреулер таудың астына кіріп жасырынса да, желдің иісі арқылы бақилық болады. Ал, өзге имансыз, қара ниетті жандарға бұл желдің ешқандай әсері болмай, керісінше олар білгендерін жасап, ғұмыр кешеді. Шайтан олардың осындай есалаң сәттерін пайдаланып, оларды пұттарға табындырады. Мұның артынан көп ұзамай Исрафил сурға үрлеп, қиямет қайымның болатындығын Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтып өткен [30].

6. Яжуж – Мәжуждың шығуы

Ақырзаманның және бір белгісі ретінде Яжуж- Мәжуж атты екі тайпаның шығатындығы жайында аяттар мен хадистерде баян етіледі. Бұл қауымның кімдер екені белгісіз. Бірақ, хадистерде қорғанның ішінде қамалған Яжуж-Мәжуж елі ақырзаманда жер бетін құмырсқадай қаптап, олардың жүріп өткен жерлерінен шөп шықпайтындай болатындығы жөнінде айтылады.

Алдымен Құрандағы Яжуж-Мәжуж жайында айтылған аятқа тоқталып өтейік: «Олар: Әй, Зұлқарнайын! Яжуж-Мәжуж бұл жерде бұзақылық істеуде. Саған салық төлесек, олар мен біздің арамызға бір бөгет жасайсың ба? – деді. Зұлқарнайын: Раббымның маған бергені одан артық. Сендер маған көмектессеңдер, олармен араларыңа бір бөгет жасайын. Маған темір тақтайлар әкеліңдер, – деді. Екі беттің арасы теңелген кезде: Көріктеңдер, – деді. Ол от болған сәтте: Маған еріген мыс әкеліңдер, үстіне құяйын, – деді. Сонда олар одан аса алмады да, тесе алмады. Зұлқарнайын: Бұл – Раббымнан бір мархамет. Қашан Раббымның уәдесі келсе, оны жермен-жексен қылады. Сондай-ақ, Раббымның уәдесі хақ, – деді» [31].

Аят мағынасы бойынша пайымдасақ, Зұлқарнайын Алланың әмірімен Яжуж-Мәжуж деген қауымды бір жерге (тау астына деп келтіреді) қамаған. Ақырзаман таяғанда, Яжуж-Мәжуж сол қорғанды тесіп шығып, жер бетін жайлап, ел арасында бүлік шығармақ.

7. Шығыста бір жердің батуы

8. Батыста бір жердің батуы

9. Араб түбегінде бір жердің батуы

Хадисте айтылғандай, шығыста, батыста, араб түбегінде бір жердің батуымен ақырзаманның таялғаны анық болады. Бірақ, бататын жерлердің қай мемлекетте болатындығын тек Алла Тағала біледі Демек, ақырзаманның үлкен белгілері жайында кеңірек мағлұматымыз болмағандықтан, біздер айтылған хадиске сеніп, қиямет қайымның хақ екендігін мойындап, тек Алладан ғана медет тілейік.

10. Хижаз тарапынан үлкен от шығады

Ақырзаманның соңғы белгісі Хижаз тарапынан үлкен бір оттың шығып, шартарапты жарық қылатындығы хадисте айтылады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл жайында былай дейді: «Хижаз жерінен шығатын, Бусрадағы [32] түйелердің мойындарын жарқырататындай бір от шықпайынша қиямет қайым болмайды» [33].

Осы жерге дейін ақырзаманның белгілерін айтып келдік. Бірақ қиямет қайымның аласапыранын көретін пенделер жаман адамдар мен иман етпеген жандар болады. Ал жүрегінде иманы бар пенделер қияметқайымның сілкінісін көрместен бұрын жан тапсырады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл жайында былай дейді: «Алла Тағала Иемен тарапынан жібектен де жұмсақ болып тиетін бір самал естіреді. Бұл самал жүрегінде бидайдай иманы болған пенделерді бақилық етеді [34]».

Ақырзаманда келетін Мәһди

Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) ақырзаманға байланысты айтқан хадистері ішінде әһли бәйіттен, яғни пайғамбар ұрпағынан Мәһди есімді бір кісінің келетіндігі айтылады. Мәһди тура жолға бастаушы деген ұғымды білдіреді.

Абдулла ибн Мәсғудтан риуаят бойынша Алла елшісі (с.ғ.с.) былай деген: «Әлемнің бір күндік өмірі қалса да, Алла ол күнді ұзатып, менің бір адамымды сол күні жібереді. Яғни, әһли бәйітімнен біреуді жібереді. Бұл кісінің аты менің атыма ұқсас, әкесінің есімі әкемнің есіміне сәйкес келеді. Ол адам жер бетіндегі зұлымдықты жойып, орнына әділеттілікті орнатады» [35].

[1] «Хаж» сүресі, 12-аят
[2] «Мағариж» сүресі, 8-10-аяттар
[3] «Инфитар» сүресі, 15-аят
[4] «Қиямет» сүресі, 6-12-аяттар
[5] «Лұқман» сүресі, 34-аят
[6] «Фуссилат» сүресі, 42-аят
[7] «Ағраф» сүресі, 187-аят
[8] Муслим, Фитән 132; Тирмизи, Фитән 39
[9] Бухари риуаяты
[10] Бухари, Худуд, 20
[11] Бухари риуаяты
[12] Бухари, Иман 37, Муслим, Иман 1
[13] Бухари, Фитән 25
[14] Муслим риуаяты
[15] Бухари, Фитән 25
[16] Хадия ансиклопедиси, Кутубус ситте, 17-том, 1234-хадис
[17] Имам Шарани, ж.к.е. 449-456 бет
[18] Муслим, Фитән 39, Ибн Мәжа, Фитән 28
[19] Муслим, Мунафиқун 39
[20] Муслим риуаяты
[21] Тирмизи риуаяты
[22] «Нәміл» сүресі, 82-аят
[23] Ибн Мәжа, фитән 31
[24] Ибн Кәсир, Китабуннихая, 1-том, 163-бет.
[25] Ибн Кәсир, Китабуннихая, 1-том, 161-бет
[26] Бухари, Фитән 25; Муслим, Иман 72; Әбу Дәуід, Мәлахим 12
[27] Муслим, 1- том, 138-хадис
[28] Табиғат заңдылығына қайшы келетін имансыз пенденің көрсеткен кереметтері
[29] Бухари, Әнбия 48; Муслим, Фәзәйл 143; Әбу Дәуід, Сүннет 13
[30] Муслим, Фитән 23; Ахмед ибн Ханбал, ІІ-том, 166-бет
[31] «Кәһф» сүресі, 94-98-аяттар
[32] Сирия мемлекетіндегі бір ауылдың атауы
[33] Муслим, Фитән 42
[34] Муслим, Фитән 23
[35] Әбу Дәуід, Тирмизи, Фитән 52

Күллі адамзат қайта тіріліп, Аллаға есеп беру үшін махшар алаңына жиналады. Махшар алаңына жиналған адамдар ретретімен төмендегідей кезеңдерден өтіп, соңында жәннәтқа лайықтыларына жәннәт бақыты, тозаққа лайықтыларына тозақ азабы бұйырады.

1. Махшар алаңына жиналу сәті

Алла Тағала адамдардан есеп алу хикметімен ақыретте қайта тірілтіп, махшар алаңына жинайды дедік. Осы кезде адам жанымен де, тәнімен қайта тіріледі. Адамдардың махшар алаңына жиналу сәті аятта былай келтіріледі:

«Олар қабірлерінен көздерін сүмірейтіп, шашыраған шегіртке құсап келеді. Шақырушы жаққа жүгірген кәпірлер: Бұл ауыр күн, - дейді» [1];

«Сол күні тақуаларды Рахманның құзырына қонақ түрінде жинаймыз» [2];

«Оларды жинайтын күні дүниеде күндіз бір-ақ сағат тұрғандай болып, олар бір-бірін таниды» [3];

«Сол күні кісі туысынан қашады. Шешесінен, әкесінен, әйелінен және балаларынан. Ол күні әркімнің ісі ауыр. Ол күні кейбір жүздер жарқырайды. Күлген қуанышты. Ол күні кейбір жүздің үстін шаң басқан болады. Оны қара түнек қаптаған болады. Міне, солар қарсы келгендер» [4].

Хадистерде махшарға жиналатын сәтте адамдар анадан туғандай болып жалаңаш баратындығы, кім қалай өлсе, солай тірілетіндігі айтылады. Айша анамыз (р.а.) риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай дейді: «Адамдар қиямет күні жалаң аяқ, жалаңаш және сүндеттеусіз болып жиналады». Айша: «Я, Алла Елшісі! Ол кезде әйелдер еркектерге, еркектер әйелдерге қарап қоймай ма?», – деп сұрайды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ей, Айша! Ол кездегі жағдайда ешкімнің ешкімге қарауға шамасы жетпейді. Тіпті, қарау ойына да келмейді. Өйткені, ол кездегі жағдай өте қорқынышты», – деді [5].

Және бір хадисінде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл мәселе жайында бізге ұлы сабақ боларлықтай мына мәселені айтады: «Адамдар қиямет күні үш топ болып жиналады, жаяу, атты және бетімен жүретіндер тобы». Сонда сахабалар: «Я, Расулулла! Адамдар бетімен қалай жүреді?» – деп сұрайды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Оларды аяғымен жүргізген Алланың бетімен жүргізуге күші жетеді», – деп жауап берді [6].

2. Амал дәптерлерінің таратылуы

Махшар алаңына жиылған адамдарға осы дүниеде жасаған амалдарын тіркеген, жазған амал дәптерлері таратылады. Адамдар осы дәптер арқылы Аллаға есеп береді. Амал дәптердің қандай болатындығы бізге беймәлім. Яғни, ол біз білетін дәптер ұғымын бермейді. Пенденің жақсылыжаманды барлық амаләрекеттері екі иығындағы ардақты екі періште оның амал дәптеріне жазады. Құранда мұны былай деп келтіреді: «Әр адамның қылығын мойнына саламыз. Сондай-ақ, қиямет күні оның кітабын шығарамыз. Оған ашылған түрде кездеседі. Кітабыңды оқы, есеп көру тұрғысынан өз-өзіңе жетесің (делінеді)» [7].

«Амал дәптері алдарына қойылады. Сонда күнәһарлардың одан қорыққанын көресің. Олар: Ойпырмай! Бізге нендей өкініш! Мына Кітапта кішкенені де, үлкенді де тастамай түгендепті, - дейді. Сондай-ақ, олар істегендерін дайын түрде табады. Раббың ешкімге әділетсіздік етпейді» [8].

Амал дәптері жәннәттықтарға оң жағынан, тозақтықтарға сол жағынан беріледі. Амал дәптері оңынан берілгендерге Құранда «асхабы ямин», сол жағынан берілгендерге – «асхабы шимал» делінеді. Құранда бұл жөнінде төмендегідей жайттар баян етілген: «Әй, адамзат! Негізінде сен Раббыңа қарай өте тырыссаң, сонда Оған жолығасың. Ал, енді кімнің дәптері оңынан берілсе, сонда ол дереу жеңіл есеппен есептеледі. Ол үй-ішіне қуанып қайтады. Ал, кімнің дәптері арт жағынан берілсе, дереу өлім шақырады. Қайнаған тозаққа түседі. Өйткені, ол өз үйінде мәз-мейрам еді. Негізінен, ол Аллаға қайтпаймын деп ойлайды. Олай емес. Расында, Раббы оны бақылауда еді» [9]

3. Аллаға есеп беретін күн

Он сегіз мың ғаламның жаратушысы Ұлы Алла – шексіз әділет иесі. Сол себепті, Алла Тағала мұсылман мен кәпірді, жақсы мен жаманды тең тұтпайды. Әркімнің жасаған іс-әрекетіне қарай сый яки жазасын береді. Шынайы әділдік тек ақыретте Алланың құзырында ғана болады. Сондықтан пенде махшар алаңында жасаған амалына есеп береді. Алла Тағала мұсылман мен кәпірдің, жақсы мен жаманның тең емес екендігін аятта былай деп келтіреді: «Көк пен жерді әрі екі арасындағыларды босқа жаратпадық. Ол қарсы келгендердің ойы. Сондықтан оттан азап болатын қарсы келгендерге қандай өкініш. Немесе иман келтіріп, ізгі іс істегендерді жер бетіндегі бұзақылардай қыламыз ба?» [10].

«Соқыр мен көруші тең емес. Сондай-ақ, иман келтіріп, ізгі іс істегендер мен жамандық істеушілер де тең емес. Аз ғана түсінерсіңдер. Расында, қиямет сағаты келеді. Онда шәк жоқ. Бірақ адамдардың көбі сенбейді» [11].

Махшар алаңында әрбір адамның амал дәптері өздеріне таратылған соң, Алла Тағала пенделерінен жеке-жеке есеп алады. Пайғамбарымыз бір хадисінде әрбір адамнан мына бес сұрақ міндетті түрде сұралатындығын айтады:

Өмірін қайда өткізгендігі

Жастық шағын қалай өткізгендігі

Мал-дүниесін қандай жолмен тапқандығы

Мал-дүниесін қалай жұмсағандығы

Білгендерімен амал етіп-етпегендігі [12]

Пенде Алла құзырында есеп беру кезінде жасаған қылмысын мойындамай жалтарғанда, амал дәптері ұсынылады да бүкіл ісі әшкере етіледі. Пенде сонда да мойындаудан жалтарған сәтте оның он екі мүшесіне тіл бітіп, Алланың құзырында жасаған қылмыстарын тізбектеп айта жөнеледі. Аятта осындай сәттің хақтығын былай түсіндіреді: «Сол күні Алланың дұшпандары тозаққа айдалуға жиналып, сонда олар алды-артын тосады. Ақыр оларға барған кезде оларға құлақтары, көздері және терілері олардың не істегендеріне айғақ болады. Олар терілеріне: «Не үшін бізге куә болдыңдар?» – дейді. (терілері): «Бізді не нәрсені де сөйлеткен Алла сөйлетті. Сендерді алғаш рет жаратқан және Сол жаққа қайтарыласыңдар», – деп жауап береді. Сендер өздеріңе құлақтарың, көздерің және терілерің айғақ болады деп жасырынбаушы едіңдер. Тіпті, Алла істегендеріңнің көбін білмейді деп ойлаушы едіңдер. Міне, осы Раббыларың туралы ойлаған ойларың өздеріңді жойды да, сонда зиянға ұшыраушылардан болдыңдар» [13].

Адам мүшелерінің айғақ болулары аздай, қара жер де өзін таптап, жаншып, үстінде неше түрлі пәлені жасаған пенденің әрекеттері үшін қияметтегі ұлы есеп кезінде куәлік етеді. Әбу Хурайрадан (р.а.) жеткен риуаят бойынша, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) «Ол күні жер хабарын айтады» мағынасындағы «Зілзәл» сүресінің 4-аятын оқып:

– Жердің қалай хабар беретіндігін білесіңдер ме? – деп сахабаларынан сұрайды. Сахабалар:

– Алла мен Оның Елшісі ең дұрысын біледі, – деп жауап қатады. Сонда Алла Елшісі:

– Жердің еркек пен әйел, яғни әрбір пенденің жер бетінде жасаған амалы жайында пәленше мына күні мына сағатта ана жерде мынаны істеді деп хабар береді, – деді» [14].

Ақыретте Алланың кеңшілігімен жәннәтқа кіретіндер, балиғатқа толмаған сәбилер және балиғатқа жетпестен ақыл-есінен ауысып өлген пенделер есеп бермейді.

Есеп беру кезінде әділетсіздік атаулыға жол жоқ. Кімнің біреуде ақысы болса, Алла оның ақысын әпереді. Ол кезде ақысы өткен кісі өзіне жәбір көрсеткен кісіні кешірмей, керісінше оның ақысына сай сауабын сұрайды. Ал, егер оның сауабы жоқ болса, өзінің күнәсін соның мойнына артуды талап етеді. Бір хадисте бұл жайт былайша баяндалады: «Пайғамбарымыз: «Муфлистің кім екендігін білесіңдер ме?» – деп сұрады. Сахабалар: «Муфлис – ақшасы мен малынан түгел айрылған кісі», – деп жауап береді. Сонда Пайғамбарымыз сөзін былай деп жалғастырады: «Үмметімнен ақыретте тақырға отырушы кісілер, қиямет күні оған тіл тигізген, жала жапқан, оның малын жеген, оның қанын төккен күйде намаз, ораза және зекетімен келетін кісі. Оның сауабы анаған беріледі, жақсылықтары мынаған беріледі. Мойнындағы қарызы толық бітпестен жақсылығы бітіп қалса, олардың күнәлары алынып, оның мойнына атылады. Содан соң ол адам тозаққа тасталады» (Муслим, Тирмизи риуаяты).

4. Пенденің амалы тартылатын таразы

Адам жақсылы-жаманда амалдарымен Алла Тағаланың құзырына барады. Міне, сол жерде пенденің амалын өлшейтін таразы болады. Әр адамның амалы осы таразыда (мизанда) өлшеніп, сауабы ауыр тартқандар жәннәтқа кіреді де, күнәсі ауыр тартқандар тозаққа тасталады. Егер тозаққа тасталушы иман еткен кісі болса, күнәсінің мөлшеріне қарай тозақта жазасын өтейді де, сонан соң тозақтан шығарылып, жәннәтқа кіреді.

Әрине, бұл таразы Иләһи әділет өлшемі болғандықтан, біздің ұғымдағы таразыдай емес. Оның шынайы болмысбітімі бір Аллаға аян. Қиямет қайымдағы әділет таразысы жайында аяттарда төмендегідей мәліметтер келтіріледі: «Қиямет күні туралық таразысын қоямыз. Сонда ешкім әділетсіздікке ұшырамайды. Егер бір дән түйірінің салмағындай болса, оны әкелеміз. Есеп көруде жеткіліктіміз» [15].

«Ал, сол күні кімнің таразысы ауыр тартса, міне, солар – құтылушылар. Ал, кімнің таразысы жеңіл тартса, міне олар – өздерін зиянға ұшыратқандар. Олар тозақта мәңгі қалады» [16].

Пенденің қай амалы таразыда ауыр тартатындығы белгісіз. Мәселен, үлкен бір қайырлы амалыңыз титтей сауапқа баланып, керісінше өзіңіз «бұл титтей ғана амалым ғой» деп жүрген әрекетіңіздің сауабы ұшантеңіз болуы мүмкін. Кейде Алланы бір сәт зікір етудің өзі ұлы құлшылық екенін біле бермейміз. Асылында, Алланы зікір ету тілге жеңіл болғанымен – таразыда сауабы өте ауыр болады. Хазіреті Пайғамбарымыз былай дейді: «Тілге жеңіл, таразыда ауыр Рахманның жақсы көретін екі сөзі бар: «Субханаллаһи уа бихамдиһи, субханаллаһил азим» [17].

5. Кәусар хауызы

Қиямет күні Алла Тағала пайғамбарларына бірер хауыз береді. Әр пайғамбардың жәннәтқа баратын үмметі сол хауыздан су ішеді. Ол хауыздан бір жұтым су ішкен пенде еш уақытта шөлдемейді. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) да Кәусар атты хауызы бар екендігін «Кәусар» сүресі баян етеді. Кәусар хауызынан бір жұтым су ішу әрбір мұсылманға бұйыра бермейді. Хауыздан бір жұтым су ішу бақытына ие болу үшін шынайы мұсылмандардың сапында болып, Алланың әмірі мен Пайғамбар сүннетін кәміл орындау қажет. Пайғамбарымыз хауызы жайында былай дейді: «Кәусар хауызына сіздерден бірінші болып мен барамын. Маған келген кісі одан ішеді. Одан ішкен ешқашан шөлдемейді. Кейбір қауым маған келгенде мен оларды танимын, олар да мені таниды. Содан кейін мені мен олар арасында зәбәни (тозақ) періштелері кіріп кедергі болады. Мен: «Олар менің үмметім», – дегенімде, маған: «Олар сенен кейін не нәрселер жасағанын білмейсің ғой», – дейді. Бұдан кейін мен: «Менен кейін дінін ауыстырғандар хауыздан алыс тұрсын», – деймін» [18].

Екінші бір хадисте былай дейді: «Менің хауызымның бір жағы – бір айлық жол. Суы сүттен ақ, балдан тәті, шынылары көктегі жұлдыздардан да көп. Одан бір рет су ішкен жан ешқашан шөлдемейді» [19]

6. Сырат көпірі (қылкөпір)

Сырат – тозақтың үстінен өтетін жол, яғни көпір. Әрбір пенде осы көпірден өтеді. Сырат көпірінен өтудің жеңілдігі яки қиындығы пенденің осы дүниеде жасаған амалына, тақуалығына, ықыласына қарай өзгеріп отырады.

«Сендерден тозаққа келмейтін (сыраттан өтпейтін) ешкім болмайды. (бұл) Раббыңа тұжырымды, міндетті бір үкім. Соңыра тақуа болғандарды құтқарамыз да залымдарды тозаққа жүгіндіріп қоямыз» [20]. Аятта тікелей сырат сынағының кімдерге қатқыл, кімдерге жұмсақ екені айтылып тұр.

Сырат көпірінің қандай екендігі жайында хадистерде нақты ешқандай мәлімет жоқ. Сондықтан оның болмысбітімінің қандай екендігі бір Аллаға аян. Пайғамбарымыз бұл мәселе жөнінде: «Тозақтың үстіне сырат құрылады. Одан бірінші өтетін мен және үмметім болады. Ол күні Пайғамбарлардан басқа ешкім сөйлемейді. Пайғамбарлардың дұғасы да: «Ия, Аллам амандық бер» болады» [21].

7.Шапағат

Ақырет күні Алла Тағаланың рұқсатымен пайғамбарлар сауабына қарағанда күнәсі басым болған күнәһар мүміндерге шапағатшы болады. Алладан олар үшін медет тілеп, тозақ отынан сақтап қалу үшін жалбарынады. Сондай-ақ, пайғамбарлардың шапағатына ие болған кейбір мүміндердің дәрежелері де көтеріледі.

Пайғамбарлармен қатар ең сүйікті құлдар да Алланың рұқсатымен шапағат ету құзіретіне ие болады. Бірақ Аллаһтың рұқсатынсыз ешкім де шапағатшы бола алмайды. Бұл тақырыпқа қатысты көптеген аяттар бар: «Оның рұқсатынсыз ешбір шапағатшы жоқ» [22]; «Оның құзырында өзінің рұқсатынсыз кім шапағат етеді?!» [23].

Шапағатқа Алланың разы болған пенделері ғана қол жеткізеді: «Олар Алланың разы болған кісісіне ғана шапағат ете алады» [24]. Ал, кәпірлер мен мунафықтарға шапағат етілмейтіні жайлы аятта: «Сонда оларға шапағатшылардың шапағаты пайда бермейді» [25], –делінген.

Ал, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) Алланың рұқсатымен шапағат ететіндігін әһли сүннет жолын ұстанушылар қабыл етеді және Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) шапағаты үлкен күнә істеген мұсылманға болатындығына бек сенеді [26]. Әһли сүннет сенімі бойынша, пайғамбарлар, әулиелер, шейіттер мен ғалымдар үлкен күнә істеген кісілерге шапағат ете алады.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) үмметіне шапағат ететіндігі жайында былай дейді: «Шапағатым үмметімнен үлкен күнә істегендер үшін [27]»; «Әр пайғамбардың өзіне тән, жасағанда қабыл болатын бір дұғасы бар және онымен дұға еткен. Ал, мен болсам дұғамды ақыретте үмметіме шапағат ету үшін қалдырдым» [28].

8. Жәһәннам – дінсіздер мен имансыздардың мекені

Сырат көпірінен өте алмаған пенделердің тозақ отына лақтырылатындығы белгілі. Жәһәннәм – кәпірлер мен мүшріктердің және мұнафықтардың мәңгілік азап шегетін мекені. Ал, күнәһар мұсылмандар істеген күнәларының деңгейіне қарай жәһәннамда соның жазасын тартып, жүрегіндегі әдепті иманының арқасында соңында жәннәтқа барады.

Құранда жәһәннамның түрлі есімдері мен дәрежелері келтіріледі. Мысалы, Нар (от), Хауия (түскендердің көпшілігі қайтпайтын жер), Сайр (лаулаған от пен жалын), Лазза (түтінсіз от), Сакар (от), Хутама (қып-қызыл қарыған от) деген тәрізді атаулар кездеседі. Бұлардың әрбірі тозақтың түрлерін білдіреді.

Жәһәннамның қандай екендігі, имансыздардың онда қалай жазаланатындығы Құранда жанжақты кеңінен баяндалған. Тозақтың отыны адамдар мен тастардан құралған. Жәһәннәм азабын тартып жатқандардың ішетіндері – ыстық қайнаған су мен қан аралас ірің. Тозақ олар үшін бейне бір зындандай болып, олардың дене бітімдері жанып біткен сайын ет пен тері қайта кигізіліп, мәңгілік азап шегеді. Осылайша, Алланың әмірі мен тыйымдарына қарсы келгендердің жазасы адам айтқысыз ауыр болады.

9. Жәннәт – мүміндердің мәңгілік бақыт мекені

Қияметте ақырет күнінің есебінен абыроймен өткендер сырат көпірінен де жеңіл өтіп, өздеріне уәде етілген мекендері жәннәтқа кіреді. «Жәннәт» сөзі – бау-бақша, жанға жайлы саяжай деген ұғымды білдіреді. Ол – мүміндердің мәңгілік мекені болғандықтан, онда Алланың мүмін құлдарына сыйлаған шексіз нығметтері бар. Жәннәтта астынан өзендер ағып жататын зәулім сарайлар, түрлі-түсті жеміс-жидектер, сан алуан тағам түрлері, яғни адам қажеттілігін қанағаттандыратын ғажайыптардың барлығы бар. Жәннәттың басты ерекшелігі онда өлім жоқ, тек мәңгілік жалғасатын ләззатты өмір, бақыт һәм қуаныш бар. Мұншалықты нығметті Алла өзіне иман етіп, әмірі мен тыйымдарын бұлжытпай орындаған пенделеріне ғана нәсіп етеді. Жәннәттағы Жаратушының ұлы сыйы жайында көптеген аяттарда баян етілген.

Құранда жәннәттың түрлерін мына есімдер арқылы танып білеміз: Жәннәтул мәуа (шәхидтер мен мүминдердің мекені), Дарул хулуд (мәңгілік үйі), Фирдаус (барлық нәрсені қамтыған жәннәт бағы), Дарус-Сәләм (амандық, есендік мекені), Жәннәтул адн (тұрақты, мәңгілік жәннәты), Дарул муқама (мәңгі қалатын жер), Әл-Мақамул-әмин (сенімді мақам).

Жәннәттің таңғажайып асыл мекен екендігі Құранда да апайқын баяндалады: «Иман келтіріп, ізгі іс істегендерді қуандыр! Расында, олар үшін астарынан өзендер ағатын жәннәттар бар. Әрқашан оларға оның жемісінен бір ризық берілсе, олар осы бізге бұрын да беріліп еді деп айтады. Тағы соншасы беріледі. Әрі олар үшін тап-таза жұбайлар бар. Олар онда мәңгілік қалады». Жәннәттағы адамның қиялы жетпейтіндей өте әдемі де сүйкімді, қараған сайын көздің нұрын алатындай тартымды өзге де нығметтердің бар екендігін мына бір хадистен білеміз: «Алла былай дейді: «Мен салих құлдарым үшін жәннәтта ешбір көз көрмеген, бұрын-соңды ешбір құлақ естімеген, ешбір адамның ойына кіріп-шықпайтын кей-бір нығметтер дайындадым» [29].

Мүміндер үшін жәннәттағы ең үлкен нығмет – Алланың разылығын алу мен Оның дидарын көру. «Тәубе» сүресінің 72-аяты да осыны меңзейді: «Алланың разылығы –(жәннәттың барлық нығметтерінің) ең үлкені. Міне, осы – ең үлкен табыс, қол жеткізушілік».

[1] «Қамар» сүресі, 7-8-аяттар
[2] «Мариям» сүресі, 85-аят
[3] «Юнус» сүресі, 45-аят
[4] «Абаса» сүресі, 34-42-аяттар
[5] Бухари, Риқақ 5; Муслим, Жәннат 14
[6] Тирмизи, Тәфсир 18; Ахмед ибн Ханбал, ІІ-том, 354
[7] «Исра» сүресі, 13-14-аяттар
[8] «Кәһф» сүресі, 49-аят
[9] «Иншиқақ» сүресі, 6-15-аяттар
[10] «Сад» сүресі, 27-28-аяттар
[11] «Ғафыр» сүресі, 58-59 аяттар
[12] Тирмизи, Қиямет, 1-бөлім, 2416-хадис
[13] «Фуссилат» сүресі, 19-23-аяттар
[14] Тирмизи, Қиямет, 7-бөлім, 2429-хадис
[15] «Әнбия» сүресі, 47-аят
[16] «Муминун» сүресі, 102-103-аяттар
[17] Бухари, Муслим риуаяты
[18] Бухари, Риқақ 53; Муслим, Фәдәйл 9
[19] Тирмизи, Қиямет 14,15; Ибн Мәжа, Зухд 39; Әбу Дәуід, Әдеб 21
[20] «Мариям» сүресі, 71-72-аяттар
[21] Бухари, Азан 129; Муслим, Иман 81
[22] «Юнус» сүресі, 3-аят
[23] «Бақара» сүресі, 255-аят
[24] «Әнбия», сүресі, 28-аят
[25] «Мүдәссир» сүресі, 48-аят
[26] Мәтнул акайди ли-Умари ән-Нәсәфи, 7-бет
[27] Әбу Дәуід, Сүннәт 21; Тирмизи, Қиямет 11
[28] Бухари, Даауат 1; Муслим, Иман 86
[29] Бухари Тәфсир 32 сүре; Муслим Жәннәт 1; Ибн Мажа, Зухд 39

«Ақырет» сөзі соңғы деген ұғымды білдіреді, яғни дүние тіршілігінің соңғы уақытын, біткенін білдіретін діни термин. Аят пен хадистерде ақырет, қиямет, ақырзаманның күмәнсіз болатыны білдіріледі. Мысалы, қиямет дүние тіршілігінің бітуі, яки бітуіне жақын қалуын білдірсе, ақырзаман қияметтің жақындауы деген сөз. Қиямет қайым – Исрафилдің (ғ.с.) бірінші рет Сурға үрлеуімен басталып, екінші Сурға үріліп, Алланың құзырына барғанға дейінгі аралықты қамтитын кезең. Қиямет қайымның қалай болатындығын баян еткен аят пен хадистер өте көп. Бірақ қашан болатындығы беймәлім, оны тек Алла біледі. Ақырет күні болса, Исрафилдің (а.с.) екінші рет Сурға үрлеуімен басталған қайта тірілу, Алланың құзырында есеп беру, жәннәт пен жәһәннамдағы орындарына бару мен ондағы өмірдің басталуына дейінгі кезең екендігі ислами танымға байланысты еңбектерде келтіріледі.

Ақырет күніне иман ету – иман негіздерінің бірі. Оған сену – парыз. Құранда Аллаға иман етуге байланысты айтылған аяттарда ақырет күніне (яумил ахир) иман ету де бірге айтылады. Ақырет күніне иман етуімізді бұйырған аят пен хадистер саны көп болғандықтан, бірнешеуіне ғана тоқталып өтейік: «(Мұхаммед (с.ғ.с.) Олар саған түсірілгенге әрі сенен бұрынғы түсірілгенге сенеді және ақыретке анық нанады [1]»; «Кім Аллаға, ақырет күніне иман ететін болса және ізгі амал жасаса, оларға қорқыныш жоқ. Әрі олар қайғырмайды [2]»; «Бірақ кім Аллаға, ақырет күніне, періштелеріне, кітаптарға, пайғамбарларға иман келтірсе, міне, солар – шыншылдар әрі тақуалар [3]».

Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) да бұл жайында айтқан хадистерінің жеткілікті екені белгілі. Сол хадистерден бір екеуін келтіретін болсақ: «Қиямет күні Алла Тағала аудармашысыз сіздердің әрбіреуіңізбен міндетті түрде сөйлеседі. Сол кезде адам оңына қарайды, сонда дүниеде жасаған амалының пайдасын көреді. Сол жағына қарайды, ол кезде де жасаған амалынан басқасын көре алмайды. Алдына қарағанда, дәл алдында жәһәннамнан басқасын көре алмайды. Олай болса, бір құрманың жартысын болса да, садақа ету арқылы өздеріңді тозақтан сақтаңыздар [4]».

Кімде-кім ақыретке сенбесе, иман етпеген болып саналады. Діннің жіберілу мақсаты – әрбір адамның ақыретте Жаратушы алдында бұл дүниеде жасаған амалы үшін жеке-жеке есеп беретіндігін ескерту. Сол үшін аятта: «Кімде-кім Аллаға, періштелеріне, кітаптарына, елшілеріне және ақырет күніне қарсы шықса, сонда тым ұзақ адасты [5]», – деп келтіреді.

Ақырет күніне байланысты аяттар мен хадистердің мазмұнына мән беріп қарасақ, ондағы өмірде болатын жағдайлар бұл өмірдегі нәрселерге ұқсайтын секілді. Ол біз білетін нәрсе секілді болып көрінгенімен, олар ғайып әлемі болғандықтан нақты айта алмаймыз және ғылыми тұрғыдан дәлелдей де алмаймыз. Құран аяттары мен Пайғамбар (с.ғ.с.) хадистерінде қалай айтылса, солай сенумен шектелеміз де, көбіне ақылға салып жорамалдап жатпаймыз. Ақыреттегі болатын жағдайлардың аталымы бұл дүниедегі нәрселермен аттас болғанымен, заты мүлдем ұқсамайды. Мысалы, Исрафил (ғ.с.) періште сурға үрлейді, адамдар махшар алаңына барғанда, олардың бұл дүниеде жасаған амалын тіркеуге алған амал дәптері беріледі. Амалдары таразыға тартылады, сырат көпірінен өтеді деген кезде осы өмірдегі үлкен, даңғарадай сырнайды елестетсек, тіпті қателескен боламыз. Сол секілді амал дәптері дегенде де күнделікті қолданып жүрген дәптер немесе күнделік, есеп-қисап тіркейтін қалың дәптерге ұқсайды деу әбестік болады. Таразыны да біз білетін қол таразыға, электронды немесе басқа да үлкендікішілі сауда таразыларына балай алмаймыз. Бұл атаулар бізге таныс болғанымен, болмысы беймәлім.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, ақырет мәселесі дініміздегі сенімнің негізгі тірегі болып саналады. Құран сүрелерінің басым көпшілігі ақыреттік өмір заңдылықтарына ұдайы сілтеме жасап өтеді. Ақыреттегі ахуалдың қалай болатындығын анық түрде баян етіп, түрлі мысалдармен келтіреді. Мұндағы мақсат – пенденің о дүниелік өмірге бұ дүниеден дайындап, жауапкершілік сезімді санасына құю. Құран аяттарына зер салып қараған кезде, ақырет күнін түрлі атаулармен атап, оның соншалықты маңызды екендігін нақыштап келтіреді. Мысалы, Яумул ахир – ақырғы күн, Яумул бағс – қайта тірілу күні, Яумул қияма – қиямет күні, Саат – қиямет уақыты, Яумуддин – дін мен жаза күні, Яумул хисаб –есеп күні, Яумуттәлақ – қауышу күні, Яумул-хулуд – мәңгілік күн, Яумул хуруж –шығатын күн, Яумуттәнад – айғайға басатын күн тәрізді т.б. бірнеше атаулармен аталады. [6]

[1] «Бақара» сүресі, 4-аят
[2] «Бақара» сүресі, 62-аят
[3] «Бақара» сүресі,177-аят
[4] Бухари, Муслим, Тирмизи риуаяттары
[5] «Ниса» сүресі, 136-аят
[6] Сайм Клавуз, ж.к.е., 198-199 бет

Пайғамбар жіберу Алланың әмірінде болса, оған иман ету – пенденің міндеті. Алла Тағала адамзатқа жүз мыңдаған пайғамбар жіберіп, Өз заңдылықтарын үйретті. Сол жүз мыңдаған пайғамбардың соңғысы Мұхаммед (с.ғ.с.) 610-жылы бүкіл адамзат пен жын атаулыға жіберілді. Ал, Мұхаммед (с.ғ.с.) дүниеден озған соң пайғамбарлық міндет ұғымы біржола тоқтады. Ақырғы елші Мұхаммедтен (с.ғ.с.) соң қияметке дейін пайғамбар келмейді. Егер де кімде-кім: «Мен пайғамбармын, маған Жәбірейл уахи әкелді», – десе, ол жан сөзсіз кәпір болады.

Пайғамбарлардың барлығы да Алланың сүйікті құлдары бола тұра, олардың кейбірінің мәртебесі өзгелерден жоғары болатындығын жоғарыда тілге тиек еткен болатынбыз. Сол секілді соңғы ақырзаман пайғамбары Мұхаммедтің (с.ғ.с.) де өзіне тән артықшылығы бар. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өзге пайғамбарлардан артықшылығын төмендегідей ретпен атап кетуге болады:

Алғашқы пайғамбарлар (Һуд Ад қауымына, Салих Самуд қауымына, Мұса пайғамбардың Исрайл ұлдарына жіберілгені секілді) тек қана белгілі бір тайпаға не қауымға жіберілген. Ал, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) болса, күллі адамзатқа және ақырзаманға дейін келіп-кететін адамзат пен жын атаулының барлығына бірдей жіберілді. Яғни, Ол – жер бетіндегі барлық халықтың, барлық ұлттың пайғамбары. Мұны Құран аяттары да тайға таңба басқандай айғақтайды: «(Мұхаммед (с.ғ.с.)! Біз сені бүкіл әлемге рахым етіп қана жібердік [1]»; «Сені жалпы адам баласына қуандырушы, қорқытушы етіп қана жібердік. Бірақ адамдардың көбі түсінбейді [2]»; «(Мұхаммед (с.ғ.с.) айт: Әй, адам баласы! Мен барлығыңа жіберілген Алланың елшісімін [3]»

Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) пайғамбарлығы қияметке дейін жалғасқандықтан, әкелген Құраны да қияметке дейін өз күшінде болады. Алдыңғы пайғамбарларға парақтар және қасиетті кітаптар түсірілгенімен, бәрі дерлік Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) дейін түпнұсқа күйінде жетпеді. Жоғалатыны жоғалып, өзгеретіні өзгеріп, бұрмаланатыны түрлі бұрмалаушылыққа ұшырады. Ал бұл нені байқатады? Әрине, біз бұл жерде Алланың Құранға берген кепілдігін өзге кітаптарға бермегенінің айқын дәлеліне куә боламыз. Құранда Алла Тағала: «Құранды біз түсірдік, қияметке дейін оны біз қорғаймыз [4]», – дейді.

Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) келесі бір жөні бөлек ерекшелігі – Оның ең соңғы пайғамбар екендігі. Одан кейін ешқандай пайғамбар келмейтіндігі Құранда анық баян етілген: «Мұхаммед сендерден ешбір кісінің әкесі емес. Бірақ Алланың елшісі және пайғамбарлардың соңғысы. Алла әр нәрсені толық білуші [5]».

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) соңғы пайғамбар болғандықтан, оның әкелген діні Ислам – ең кәміл де иләһи дін. Исламның негізгі ерекшелігі – ол алдыңғы иләһи діндердің жаңсақ, бұрмаланған үкімдерін жойғандығында. Иә, шын мәнінде, ислам – Алланың разылығына бөленген дін. Кімде-кім Ислам дінінен басқа дін іздеп, сол сенімді өмірлік ұстаным етсе, оның Жаратушы тарапынан қабыл болу мүмкіндігі жоқтың қасы. Құранда бұл мәселе кесіп айтылған: «Алла алдындағы дін тек Ислам ғана... [6]»; «Кімде-кім Исламнан басқа бір дін іздесе, әсте одан қабыл етілмейді де, ол ақыретте зиянға ұшыраушылардан болады [7]» .

Ал, мына аят Ислам дінінің кәміл дін екендігіне бірден-бір айғақ: «Бүгін діндеріңді толықтырдым (кәміл еттім) және нығметтерімді тәмамдадым. Сондай-ақ, сендерге Ислам дінін қоштап ұнаттым [8]».

Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) ақыретте шапағат мақамы берілген. Жер беті Оның (с.ғ.с.) үмметіне мешіт етіліп, соғыстан түскен олжаны алу халал болды. Әрине, мұның өзі Екі Дүние сұлтанының негізгі ерекшеліктері болып табылады.

[1] «Әнбия» сүресі, 107-аят
[2] «Сәбә» сүресі, 28-аят
[3] «Ағраф» сүресі, 158-аят
[4] «Хижр» сүресі, 9-аят
[5] «Ахзаб» сүресі, 40-аят
[6] «Әли Имран» сүресі, 19-аят
[7] «Әли Имран» сүресі, 85-аят
[8] «Мәида» сүресі, 3-аят

Адамзат пайғамбарларға қарап, жалпы істерінде бағыт түзеп, бағдар алады. Олар – адамға әрбір істе қайталанбас үлгі, ізгілікте қол жетпес биік шың, адасқанға жол сілтейтін жарық жұлдыз. Адамзат үшін осындай асыл міндеттермен жүктелген пайғамбарлардың бойында міндетті түрде табылуы тиіс сипаттар бар. Бұлар бесеу:

1. Сидқ – шыншылдық, туралық. Әрбір пайғамбар– шыншылдық пен туралықтан айнымайтын ұлы тұлғалар. Олар өмірлерінде ешқандайжалған сөйлемейді. Яғни, пайғамбарлығынан бұрын да, пайғамбар болғаннан кейін де тек туралықты, адалдықты, шыншылдықты ту етіп ұстанған. Пайғамбарлардың өткен-кеткен оқиғаларды баяндауы болсын, келешекпен байланысты жайттарды айтқан сөзінде болсын ешбір жалғандық болмайды. Құранда Алла Тағала пайғамбарлардың бұл қасиетін былай деп келтіреді: «Кітаптағы Ибраһимді есіңе ал. Негізінде ол турашыл (сидқ) пайғамбар еді [1]», «Кітаптағы Идристі есіңе ал. Өйткені, ол шыншыл бір пайғамбар еді [2]».

Адамзаттың асыл тәжі болған Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өмір тарихына бір сәт көз жүгіртіп қарар болсақ, әуелі «Мухаммадул Әмин» деген атпен Меккелік мүшріктер арасында танымал болған Пайғамбарымыздың кіршіксіз келбетін көреміз.

2. Аманат сенімді деген ұғымды білдіреді. Демек, пайғамбарлардың екінші бір сипаты, ерекшелігі – өте сенімді тұлға болуы. Пайғамбарлар өздеріне пайғамбарлық міндет келгенге дейін және пайғамбар болғаннан кейін де ешқандай қиянатшылдық жасамаған, жасағандықтары жайлы деректер де жоқ және ондай деректерді кездестіру де мүмкін емес. Себебі, Құранда пайғамбарлардың бұл ерекшеліктерін: «Бір пайғамбарүшін олжаға (аманатқа) қиянат ету мүмкін емес [3]», – деп келтіреді.

Пайғамбарлар Алладан келген уахиге қиянат етуі былай тұрсын, елдің титімдей затына да қиянат етуден аулақ болатын. Мәселе солай бола тұра, кейбір шығыстанушылар не яһудилер Мұхаммедті (с.ғ.с.) Құранды өз ойынан шығарған, яки кейбір жерлерін өзі қосқан деседі. Бірақ, мұндай көпе-көрнеу жаланың да ешбір негізі жоқ. Себебі, аятта: «Егер елші Бізгеқарсы Құранға кейбір сөздер қосқан болса, біз оны оң жағынан күштеп ұстайтын едік те, сосын оның күре тамырын кесер едік [4]», – дейді.

Екі дүниенің нұры болған Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар Мекке халқы үшін аманаттың нышаны, айнымас бірегей тұлғасы еді. Меккелік мүшріктер Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) дұшпан бола тұра, аманат мәселесіне келгенде заттарын Пайғамбарымыздың үйіне тапсыратын. Ойлап қарасаңыз, мұның өзі адамды таң қалдыратын жайт емес пе?!Тіпті,Алланың көшу әмірі келгенде,Мұхаммед (с.ғ.с.) өзіне аманатқа тапсырылған бүкіл затты Әлиге (р.а.) тапсырып, заттарды егелеріне тапсыруды бұйырды. Өзіне қарсы шыққан дұшпанның затына титтей арамдық ойламай, көзінің қарашығындай сақтау – тек пайғамбарға ғана тән іс.

3. Исмәт күнә істемеу әрі күнә атаулыдан пәк деген ұғымды білдіреді. Пайғамбарлар Алланың бақылауында болғандықтан, олар үлкенді-кішілі күнәлардан және жалпы күнә жасау ұғымынан пәк. Ол жандардың пайғамбарлығынан бұрын кейбір шалыс басқан істері болуы мүмкін. Мұндай іс-әрекеттерді дінімізде «зәллә» деп атайды.

Егер де қайсы бір пайғамбар елшілігі барысында мысқалдай болсын қателікке бой алдырса, Алла Тағаладан дереу ескерту берілген. Мысалы, Мұхаммедпайғамбарымыздың (с.ғ.с.) да бірнеше мәселе жөнінде ескерту алғандығы мәлім. Пайғамбарымыз көкесіне: «Лә иләһә илллаллаһ де, ақыретте шапағат етейін», – деп өтінеді. Бірақ Әбу Тәліб тілін кәлимәға келтірмеген күйі өмірден озады. Сонда Алла Тағаладан мынадай ескерту түріндегі аят түседі: «(Мұхаммед) Расында, сен жақсы көргеніңді тура жолға сала алмайсың. Алла кімді қаласа, оны тура жолға салады... [5]».

Пайғамбарымыз әлі де болса бір мүмкіндік болар деген ниетпен Әбу Тәліб үшін және кешірім тілегенде: «Пайғамбарға және мүминдерге тозақтық екендігі өздеріне білінгеннен кейін егер жақындары болса да, мүшріктер үшін жарылқау тілеулеріне болмайды», – деген «Тәубе» сүресінің 113-аяты түседі.

4. Фәтәнат (зерек, алғыр, ақылды)– пайғамбарларға тән ерекше ақылдық һәм зеректік қабілет. Ал, бұл ұғымға қарама-қарсы мағынадағы (ілімсіз, парасатсыз, ұмытшақ т.б.) бүкіл қасиеттер – пайғамбарлар үшін мүлдем жат нәрсе. Пайғамбарлардың мұндай ерекше парасат-пайымға ие болулары – олардың Жаратушыданжеткізген діни заңдылықтарды үмметтеріне таратып, түсіндірудегі аса қажет қабілет екендігімен тікелей байланысты.

5. Тәблиғ (жеткізу). Әрбір пайғамбардың Алладан алған діни үкім мен тыйымдарын өз қауымына кемшіліксіз жеткізу ісін «тәблиғ» деп атаймыз. Тәблиғ пайғамбарлардың дінді жаю жолындағы ең басты әрекеті болып есептеледі. Егер олар Жаратушыдан жеткен бүкіл әмір мен тыйымдарды адамдарға айна-қатесіз жеткізбесе, өз ісіне қиянат жасаған болып табылады: «Әй,Пайғамбар! Раббың тарапынан түсірілгенді жеткіз (тәблиғ ет). Егер оны істемесең, елшілік міндетін жалғастырмаған боласың... [6]».

Пайғамбарлық ұлық мақсат тәблиғ арқылы жасалады. Олар барынша шыншыл, аманатшыл болғандықтан, Алладан қандай мағынада болсын уахи түссе, оны сол күйінде жұртшылыққа жеткізу – пайғамбарлардың ең басты асыл парыздарының бірі һәм бірегейі. Мәселен,Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) асырап алған ұлы Зәйд ибн Харисаны туысы Зейнеп бинти Жахш есімді қызға қосады. Зәйд пен Зейнептің жұбайлық өмірлері ұзаққа бармай, соңы ажырасумен аяқталды. Сол сәтте, Алла Тағала Пайғамбарымызға туысы әрі келіні болып саналатын Зейнепті алуды бұйырады. Әрине, сол кезеңдегі араб әдеті бойынша келінімен үйлену өліммен тең арсыздық еді. Бірақ, аяттың мазмұны анық: «(Мұхаммед (с.а.у.)) Солуақытта өзіне Алла да бақ берген, сен де бақ берген Зәйдке: Жұбайыңды ажыратпа, Аллаһтан қорық! – деуде едің. Алланың жариялайтын нәрсесін көңіліңде жасыруда едің. Адамдардан қорқасың. Негізінде қорқуға Алла ең лайық. Сонда одан Зәйдтің жұмысы біткен кезде оны саған некелендірдік. Мүминдерге асырандыларынан босаған әйелдерді алуда бір күнә болмауы үшін Алланың әмірі орындалады [7]».

Міне, осы аят түскен кезде Хазіреті Пайғамбарымыз сахабаларына, қандастарына мәселені бірден айтуға тілі бармай, біршама мазасызданады. Бірақ, көп ұзамай, Алладан келген аталмыш әмірді жұртшылыққа жеткізеді. Сөйтіп, Пайғамбарымыз Зейнеп бинти Жахшпен отау құрады. Ал, осы мәселенің Пайғамбарымызға қаншалықты ауыр болғанын Айша анамыздың (р.а.) мына сөздеріненаңғаруға болар: «Егер Пайғамбарымыз Құраннан қандай да бір сөзді жеткізбестен жасырып қалатын болса, осы аятты жасырып қалар еді [8]».

Демек, тәблиғ мәселесінде пайғамбарлар аяттарды мүлтіксіз жеткізген және оған біздің мысқалдай да күмәніміз жоқ. Құранда бұл тақырып жөнінде және бір аят бар, онда: «Ешбір пайғамбар Алланыңрұқсатынсыз бір аят келтіре алмайды. Әр нәрсенің мезгілі жазулы [9]», – деп тайға таңба басқандай кесіп айтылған.

[1]«Мариям» сүресі, 41-аят
[2]«Мариям» сүресі, 56-аят
[3]«Әли Имран» сүресі, 161-аят
[4]«Хаққа» сүресі,44-46-аяттар
[5]«Қасас» сүресі, 56-аят
[6]«Мәида» сүресі, 67-аят
[7]«Ахзаб» сүресі, 37-аят
[8]Абдулфеттах Шахин, ж.к.е., 2-том, 88-бет; Сайд Рамазан ел-Бути, ж.к.е., 217-218-бет.
[9]«Рағыд» сүресі, 38-аят

Пайғамбарларға иман – Ислам дініндегі иман негіздерінің бірі. Пайғамбар сөзі парсы тілінде «хабаршы» деген ұғымды білдіреді. Құран тілімен айтқанда, пайғамбарларды «Расул» (елші), «нәби» (хабаршы) деп атайды. Пайғамбарларға иман ету – олардың Ұлы Жаратушы тарапынан арнайы таңдалып, елші етіп жіберілгендіктеріне және олардың жеткізген барлық хабарларына күдіксіз сену деген сөз. Алла Тағала мұсылмандарға жер бетіне келіп-кеткен барлық пайғамбарларға иман етуді бұйырады. Яғни, Құранда аты айтылған пайғамбарлардың кейбіреуіне иман етіп, кейбіреуіне сенбеуге қатаң тыйым салынады. Біз, мұсылмандар, өзіміздің соңғы пайғамбар Мұхаммедтің (с.ғ.с.) Алла Тағала тарапынан жіберілген арнайы елші екеніне қалай иман келтірсек, басқа пайғамбарларға да дәл солай иман келтіреміз. Құранда: «Кімде-кім Аллаға және Оның періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына және ақырет күніне иман келтірмесе, қатты адасады... [1]», делінеді.

Пайғамбарлық – Алланың сүйікті құлына берген мәртебесі. Адам қанша әрекеттеніп, талпынғанымен, Жаратушының әмірінсіз ешқашан пайғамбар бола алмайды. Сол себепті, Алла пайғамбарлық миссияға лайық болатын кісіні өзі таңдап, елшілік қызметті жүктейді. Бұл жайында аятта былай дейді: «Бұл пайғамбарлық – Алланың кеңшілігі. Оны қалаған құлына береді. Алла – кеңшілік иесі [2]».

Сондай-ақ, Алла Тағала пайғамбар болатын пендесін о бастан қорғап, оның нәсілін пәк етіп сақтайды. Яғни, пайғамбар болатын кісінің ата-бабалары текті, жаман әдеттерден аулақ, адал некемен отбасы құрған әулеттен шыққан және пайғамбарлыққа дейін Алла Тағаланың бақылауында болады. Өйткені, күндердің күнінде пайғамбарлық міндет жүктелгенде өз отандастары, қандастары оның бойынан ешбір айып таба алмауы тиіс.Оның жастайынан адами қасиеттерге жат қылықтарды істемегендігіне куә болғандықтан жаратылысына негізсіз кінәрат таға алмайды. Міне, Алла өз елшісін осылай тәрбиелейді. Мысалы, аятта Мұса пайғамбар (ғ.с.) жайында: «Әй, Мұса! Өзімнің назарымда тәрбиеленуің үшін саған мен өз сүйіспеншілігімді арнадым [3]», – дейді. Сол секілді Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар болғанға дейін Меккеліктер оның бірдебір оғаш қылығын көре алмағандықтан, «Сенімді Мұхаммед» деп атаған.

Адамзатқа жіберілген күллі пайғамбардың міндеті – адамдарды Алланың барлығына, бірлігінеиман келтіріп, Оған серік қоспастан құлшылық етуге, ақырет күніне, қайта тірілу мен есеп күніне, Жаратушының пайғамбарларына, жәннат пен жәһәннамның хақ екендігіне сенуге шақыру. Аятта бұл жайында былай дейді: «(Мұхаммед (с.ғ.с.) Сенен бұрын бір пайғамбаржіберсек, оған: «Күдіксіз Менен басқа ешбір тәңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық етіңдер», – деп қана уахи етіп жібердік [4]».

Ықылым заманнан бері жер бетіне Алланың бұйырған тура жолын уағыздаушы жүз мыңдаған пайғамбар келді. Пайғамбар жіберілмеген ешбір қауым жоқ екендігін аят былай деп баян етеді: «Аллаға серт! (Мұхаммед (с.ғ.с.) Расында, сенен бұрын да үмметтерге елшілер жіберген едік. Сонда да шайтан оларға өз қылықтарын әдемі көрсетті. Сондықтан бүгін де ол – олардың досы.Оларға күйзелтуші азап бар [5]»; «Негізінде ескертуші болмаған үммет жоқ [6]»; «Әр үмметтің бір пайғамбары бар [7]».

Жер бетін нұрландырып, адамзатқа тура жолды нұсқап, ақиқат пердесін ашып, екі дүние бақытын көрсету үшін Ұлы Жаратушы тарапынан жіберілген жалпы пайғамбарлардың толық әрі нақты саны бір Аллаға мәлім. Құранда тек жиырма бесінің аты аталған. Құранда есімі көрсетілген Узайр, Луқман, Зулқарнайн атты үш кісінің пайғамбар яки үлкен әулие екендігі жайлы ғұламалардың арасында әр түрлі пікір бар. Өзге пайғамбарлар жайында Құранда Пайғамбарымызға (с.ғ.с.): «Расында, сенен бұрын да елшілер жібердік. Олардың кейбірін саған баян еттік те, кейбірін баян етпедік [8]», – делінген.

Енді Құранда аты аталған 25 пайғамбарға қысқаша тоқтала кетейік:

1. Хазіреті Адам (ғ.с.) –адамзаттың алғашқы атасы әрі алғашқы пайғамбар. Алла Тағала оны жоқтан бар етіп, топырақтан жаратқан. Кейінірек оған серік әрі жұбай ретінде сол қабырғасынан Хауа ананы жаратты. Алланың әмірімен періштелер оған сәжде етті, тек Ібіліс қана сәжде етуден бас тартты. Адам ата мен Хауа ана алғашқыда жәннатта өмір сүрді. Бірақ олар шайтанның арбауына түсіп, тыйым салынған ағаштыңжемісін жеген соң жәннаттан шығарылып, жер бетіне түсірілді. Кітап ретінде хазіреті Адамға (ғ.с.) 10 парақ түскен. Риуаят бойынша, ол араб түбегінде 930 жыл өмір сүрген екен.

2.Идрис пайғамбар (ғ.с.) – Адам Атадан (ғ.с.) кейін Құранда аты аталатын пайғамбар. Идриске (а.с.) байланысты Құранда төрт аят бар. Оған 30 парақтан тұратын кітап түскен. Адамзат тарихында ол алғашқы садақ атуды, тігін тігіп, жазу жазуды бастаған адам ретінде мәлім. 360 жыл өмір сүргендігі жайында риуаяттар бар.

3. Нұх (ғ.с.) пайғамбар. Адамдар уақыт өте келе хақ діннен шығып, жасанды пұттарға табынуға көшті. Оларды таухид сеніміне, хақ дінге шақыру үшін Алла Нұхты (ғ.с.) елші етіп жібереді. Нұхтың (ғ.с.)айтқанына құлақ аспаған қауымына Аллаһ Тағала жаза ретінде топан суды жіберіп, жаңа нәсіл шығарады. Нұхтың (ғ.с.) өмір сүру мерзімі 950 жылға созылған.

4. Һуд пайғамбар (ғ.с.) Иеменнің Хадрамут аймағындағы Ахкафдеп аталатын жерде өмір сүрген Ад қауымына пайғамбар етіп жіберілген. Ад қауымы топан судан кейін жолдан тайғандардың бірі болатын. Хазіреті Һуд (ғ.с.) қауымын хақ дінге шақыру барысында көптеген мұғжиза көрсеткенімен, одан ешқандай нәтиже шықпайды. Қауымы иман етуден бас тартқандықтан Аллаһтың азабына ұшырап, қатарынан жеті-сегіз күндей алапат дауыл соғып, бақилық болады. Һуд (ғ.с.) 150 жыл өмір сүрген.

5. Салих пайғамбар (ғ.с.) Шам мен Хижаз өлкесі арасында ғұмыр кешкен Самуд қауымына жіберілді. Самудтықтардың кейбірі иман еткенімен, басым көпшілігі дінге мойын бұрмады. Тіпті сенбегенімен қоймай, Салих пайғамбардың (с.ғ.с.) жартас арасынан мұғжиза ретінде шығарған түйесін өлтіріп, Алла Тағаланыңқаһарына ұшырады. Осындай азғындықтарының ақыры оларды жер қойнауына кетіп, жойылуларына себеп болды.

6. Хазіреті Ибраһим (ғ.с.) – ең ұлық пайғамбарлардың бірі. Кішкентай сәбилік шағында-ақ Алланың бар екенін сезіп, Оны айға, күнге, жұлдыздарға қарап іздеген. Ибраһим (с.ғ.с.) Вавилон патшасы Намрутты иманға шақырады. Ал Намруд болса, оған зәредей де құлақ аспай, оны тау болып лаулап жанған отқа лақтыртады. Сонда Алла Тағала құдіретімен жалындаған от Ибраһимге (ғ.с.) еш әсер етпейді. Ол ұлы Исмайыл (ғ.с.) екеуі Қағбаны салады.

7.Лұт пайғамбар (ғ.с) Ибраһимнің (ғ.с.) жиені,жас кезінде көкесі Ибраһимге иман еткен. Лұт пайғамбар (ғ.с.) жаңа бір шариғат әкелген жоқ. Ол негізінен Хазіреті Ибраһимнің (ғ.с.) шариғатымен амал етті. Лұт пайғамбардың қауымы аса жиіркенішті жыныстық құмарлықтармен атағы шығып, осы азғындықтарының кесірінен Алла Тағаланың қаһарына ұшырап, өмірлерімен қош айтысқан.

8. Исмайыл пайғамбар (ғ.с.) – Ибраһимнің (ғ.с.) Хажар есімді әйелінен дүниеге келген тұңғыш перзенті. Ибраһим (ғ.с.) бәйбішесі Сараның қызғанышынан, Алладан келген әмір бойынша, ұлы Исмайыл мен анасы Хажарды Меккеге әкеледі. Бала Исмайылдың өкшесімен тепкілеген жерден Зәмзәм суы шыққаны баршаға мәлім. Исмайыл (ғ.с.) өсе келе әкесінің Аллаға берген уәдесіне байланысты құрбандыққа шалынбақ болады. Осылайша, Ибраһим (ғ.с.) Алланың сынағынан елшіге тән қасиетпен сәтті өтеді. Ибраһимге Алланың әмірімен ұлының орнына жәннаттан көк қошқар түсіріліп, құрбандыққа шалынады.

9. Исхақ пайғамбар (ғ.с.) – Ибраһимнің (ғ.с.) қартайғанда бәйбішесі Сара анамыздан көрген ұлы. Исхақ әкесі Ибраһимнің көзі тірісінде Ұлы жаратушымыздың қалауымен Шам халқына пайғамбар етіп жіберіледі.

10. Яқуб пайғамбар (ғ.с.) – Исхақ пайғамбардыңұлы, Юсуф пайғамбардың әкесі. Сүйікті ұлы Юсуфты жоғалтып алған соң жылаудан екі жанарынан бірдей айрылып, зағиптік халге жетеді. Юсуфтың бауырлары Мысыр елінде Юсуфты кездестіріп, оның көйлегін әкелеріне әкеліп бергенде, ұлының көйлегімен көзін сүрткенде жанарына нұр бітіп, жарық дүниені қайта көреді. Ол Палестинаның солтүстік аймағына пайғамбар болып жіберілген болатын. Яқуб пайғамбардың (ғ.с.) екінші есімі Исрайл еді. Сол себепті Ибранилерді Исрайл ұлдары деп те атайды.

11. Юсуф пайғамбар (ғ.с.) –Яқуб пайғамбардың (а.с.) аса сүйікті ұлы. Бауырлары оны әкелерінен қызғанып, өлтірмек болып құдыққа тастайды. Алайда, құдықтан су алмақ болған керуеншілер оны шығарып алып, Мысыр еліне апарады да сатып жібереді. Кейінірек Мысырдың қазына басы, одан соң патшасы болып, бауырларын Мысырға әкелдірген.

12. Шұғайб пайғамбар (ғ.с.) пұтқа табынушы Мәдянқауымына пайғамбар етіп жіберілген. Мәдян халқы оның айтқан үгіт-насихатына құлақ аспай өз білгендерін жасаудан тайынбағандықтан, Алла оларды зілзала апатымен жойып жіберді. Ал Шұғайб және оған иман келтірушілер бұл апаттан аман қалды. Мұса пайғамбар (ғ.с.)Шұғайбқа (ғ.с.) 10 жылдай қызмет ету шартымен оныңқызына үйленеді.

13. Мұса пайғамбар (ғ.с.).Перғауын түс көріп, Исрайл ұлдарының келешекте басына бәле болып жабысатындығынан шошынып, дүниеге келген ер баланың бәрін көзін жоюға әмір береді. Мұса осындай сәтте дүниеге келген. Анасы оның перғауын жендеттерінің қолына түсуінен қорқып, Алланың аянымен сандыққа жөргектеп салып, Ніл өзеніне ағызып жібереді. Өзендегі ағып бара жатқан сандықты перғауынның әйелі алдырып, ішіндегі сәби Мұсаны өзіне бала етіп асырап алады. Алланың құдіретімен Мұса (ғ.с.)Перғауынның сарайында ер жетіп, Мысыр еліне пайғамбар ретінде жіберіледі. Ақырында ол Исрайл ұрпақтарын б.з.д. 1250-жылдары шамасында Мысыр елінен алып шығады.

14. Харун пайғамбар (ғ.с.) – Мұсаның (ғ.с.) туған ағасы. Ол өте шешен болған әрі сол қасиеті әжетке жарап Мұсаның (ғ.с.) елшілік қызметіне жәрдем еткен.

15. Дәуіт пайғамбар (ғ.с.) б.з.д. Х ғасырда өмір сүрген. Дәуіт пайғамбар балалық шағын шопандықпен өткізген. Оған қасиетті кітаптардың бірі Забур кітабы түскен. Ол Забурді ерекше сұлу мақамға салып, қайталанбас әуен үйлесімділігімен оқитын болады. Дәуіт (ғ.с.) б.э.д. 1013-973 жылдар аралығында 40 жыл бойы пайғамбарәрі патша болып дүниеден өткен.

16. Сүлеймен пайғамбар (ғ.с.) – Дәуіт пайғамбардың (ғ.с.) ұлы.Әкесі секілді патшалық құрып, кейінірек пайғамбар болған. Сүлеймен пайғамбар (ғ.с.) жастайынан өте алғыр болып өседі. Бүкіл жан-жануарлардың тілін білді. Тіпті, Алланың әмірімен жындар да оның әміріне бағынды.

17. Әйюб пайғамбар (ғ.с.) Шам маңында өмір сүрген адамдарға елші болған. Алла Әйюбтың (ғ.с.) әуелі мал-мүлкін, сосын бала-шағасын алып, сынақтан өткізеді. Ол – осыншалықты қиыншылыққа сабыр етіп, бір Аллаға ғана сиынып өткендіктен, дінімізде асқан сабырлылығымен танымал болған пайғамбар. Алла Тағала сүйікті құлы Әйюбтің денесін құрттатып дертке ұшыратады. Мұндай жағдайдан да ол сабырлықтың шыңын бағындыру арқылы дертінен айығады.

18. Зулкифл пайғамбар (ғ.с.) – Хазіреті Әлиасаның (ғ.с.) немере ағасының ұлы және сол кісіден кейін Исрайл ұлдарына жіберілген пайғамбар. Мұсаның (ғ.с.) шариғатымен амал еткен, адамдарға Тауратты уағыздап, Шам өлкесінде дүниеден өткен.

19.Юнус пайғамбар (ғ.с.) – Асирия патшалығының орталығы болған Нинова халқын хақ дінге шақырушы. Нинова халқы 33 жыл бойы оның үгіт-насихатына құлақ аспаған соң, Алланың әмірінсіз Нинова қаласын тәрк етіп, соңынан осы қателігі үшін Аллаға шынайы түрде тәубе етеді. Алла Тағала тәубесін қабыл еткен. Нинова халқы Юнусты (ғ.с.) тыңдамай, ақырында Алланың азабы таянғанда жаппай тәубе етуді бастайды. Алла олардың да тәубесін қабыл етеді. Юнус елін тастап кеткен соң, жолда теңізге тасталып, оны алып кит жұтып қояды.Ақырында Алланың құдіретімен дін-аман жерге қайта шығады.

20. Илияс пайғамбар (ғ.с.) – Исрайыл ұрпақтарына жіберілген елші. Яһудилер әдеттегідей оған да иман етпей, айтқан үгіт-насихаттарын тыңдамай, керісінше оны елден қуып шығады. Осы әрекеттері үшін Алла яһудилерді ашаршылыққа ұшыратады.

21. Әлиаса пайғамбар (ғ.с.). Яһудилер бейне бір пайғамбарлардың үгіт-насихатын тыңдау өздеріне харам етілгендей, ешбір елшіге құлақ аспады. Тіпті, Мұсаның шариғатын да тәрк етті. Ескерусіз қалған пайғамбарлардың бірі Хазіреті Әлиаса еді. Ол ғұмырыныңсоңына дейін яһудилерді хақ дінге шақырумен өтті.

22. Зәкәрия пайғамбар (ғ.с.) – Яхья пайғамбардың (ғ.с.)әкесі, Мәриям ананың жездесі. Зәкәрия да яһудилерге жіберілген елші еді. Мәриям ана Алланың әмірімен Исаға жүкті болып, дүниеге әкесіз бала әкеледі. Бірақ яһудилер Алланың бұл мұғжизасына сенбей Зәкәрияға Мәрияммен көңілдес болды деген айып тағып, ақырында 100 жастағы Зәкәрияны (ғ.с.) арамен кескілеп, шәһит етеді.

23.Яхья пайғамбар (ғ.с.) – Зәкәрия пайғамбардың қартайған шағында көрген перзенті. «Өліден тірі шықты» деген мағынаға келетін оның есімін Алла Тағала қояды. Себебі, қартайғанда перзентті болу екіталай жағдай болатын. Алайда, Алланың әмірімен Яхья келеді. Жастайынан пайғамбар болып, алғашында Мұсаның (ғ.с.) шариғатымен амал етті. Сол кезеңде Иса пайғамбар (ғ.с.) жаңа шариғатпен келген соң, кейіннен соның жолымен жүрді. Яһудилер Яхяны да әкесі секілді жастай шәһит етті.

24. Иса пайғамбар (ғ.с.) Алланың бір мұғжизасы ретінде әкесіз дүниеге келеді. 30 жасында пайғамбар болып, яһудилерді жалғыз Жаратушыға ғибадат етуге шақырады. Інжіл кітабымен жаңа шариғат әкелді. Пайғамбарлығының мұғжизасы ретінде өлі жанды тірілткен, балшықтан құс жасап оған жан берген, зағип жандардың көзіне нұр сыйлап, көктен дастархан түсірген.

25. Мұхаммед (с.ғ.с.) – Адамзатқа жіберілген соңғы пайғамбар. Хазіреті Мұхаммедке (с.ғ.с.) қасиетті Құран Кәрім түсірілген және ол ең соңғы иләһи заңдылықтардың жиынтығы болып табылады. Мұхаммедке (с.ғ.с.) 610-жылы 40 жасында пайғамбарлық ұлық міндет жүктеліп, 632 жылы 63 жасында Алла Тағала әмірімен бұл дүниеден озады.

[1]«Ниса» сүресі, 136-аят
[2]«Жұма» сүресі, 4-аят
[3]«Таһа» сүресі, 39-аят
[4]«Әнбия» сүресі, 25-аят
[5]«Нахыл» сүресі, 63-аят
[6]«Фатыр» сүресі, 24-аят
[7]«Юнус» сүресі, 47-аят
[8]«Ғафыр» сүресі, 78-аят