1-Сұрақ. Әссәләмуғалейкум! Мәтуриди ақидасын ұстану уәжіп пе? Мен Ханафи мәзхабындамын. Ақиданы да Әбу Ханифаны ұстансам болмайды ма?
Нұрлыбек
2-Сұрақ. Әссәләмуғалейкум! Сәләфилер айтады: «Әбу Ханифаның ақидасы басқа, Мәтуридидікі басқа», - деп. Бұған не дейсіздер?
Дәурен
Уағалейкум әссәләм уә рахматтуллаһи уә бәракәтуһ!
Матуриди ақида мектебінің іргесі Әбу Ханифаның реттеп кеткен сенім негіздеріне қаланған. Имам Ағзамның жазған ақида негіздерін кейіннен методикалық тұрғыда түсіндіріп, өз алдына ақида мектебіне айналдырған Әбу Мансур Мәтуриди еді[1].
XVII-ғасырда өмір сүрген «кәләм» және «фиқһ» ғылымдарының білгірі Ахмәд ибн Хасан Баязизаде (1687 ж.қ.) есімді ғалым өзінің «Ишәратул Мәрам» атты еңбегінде былай деп өтеді:
«Имам Мәтуриди Әбу Ханифадан жеткен «сенім негіздерін» өзінің кітаптарында бұлтартпас дәлелдермен нықтап, сол ақида негіздерінің аясында туындаған тұжырымдамаларын (тәфариъ-تفاريع) нақты айғақтармен пысықтады...»[2]
Осы орайда, Баязизаде Әбу Ханифаның ақидаға қатысты айтқан сөздерін бір араға жинақтап «әл-Усулулул Мүнифа лил Имам Әби Ханифа» деген атаумен кітап қылып шығарған кісі. Кейіннен аталмыш кітапқа «Ишаратул Марам мин Ъибәратил Имам» деген атпен түсіндірме жазды. Бұл кітап әлі күнге дейін өз құндылығын жоғалтқан емес.
Сондай-ақ, Имам Матуридидің «Китабут Таухид» атты еңбегін зерттеп, зерделеген дін мамандарының бірі Мысырлық Доктор Фатхуллаһ Халиф Әбу Ханифа мен Имам Мәтуриди арасындағы байланысты былай түсіндіреді:
«Әбу Ханифаның ақидаға жазған еңбектері көбінесе Ислам сенім негіздерін (қысқаша) баяндап өткен. Көп жерде дәлел және нақты, айқын айғақтар көрсетілмеген. Ал, Имам Мәтуридидің арқасында, Әбу Ханифаның айтып кеткен ақида негіздері тек, сенім негіздері ғана емес, ғылыми болуына да қол жеткізді...»[3]
Сол себепті, Әбу Ханифаның айтып кеткен ақида негіздері мен Мәтуриди мәзхабындағы ақида негіздері арасында айырмашылық жоқ деп, сенімді түрде айта аламыз.
Сөзім дәлелді болуы үшін, төменде Әбу Ханифа (р.а.) мен Имам Мәтуриди арасындағы кейбір ақида мәселелерін салыстырмалы түрде бере кетейін.
ЕСКЕРТУ: жазбамды барынша қысқа қылуды көздеп отырғандықтан, бұл жерде кейбір ақида мәселелері ғана сөз болады. Әсіресе, көпшілік оқырманға таныс тақырыптар таңдалып беріледі. Айтылмай қалған ақида тақырыптарында сәйкестік жоқ деген ой қалыптаспауы тиіс.
1. Алланың кәләм сипаты
Әбу Ханифа (р.а.): «Алла Тағаланың сипаттары жаратылыстардың сипаттарынан басқа (оларға ұқсамайды)... Алла сөйлеуші, бірақ, (Оның сөйлеуі) біздің сөйлегеніміз сияқты емес. Біз сөйлегенде (белгілі) құралдардың көмегімен (ағзалардың көмегімен) және әріптердің көмегімен (дыбыстау арқылы) сөйлейміз. Ал, Алла Тағала ешқандай құралдың көмегінсіз және әріптердің көмегінсіз сөйлейді. Өйткені, әріптер жаратылған. Алла Тағаланың сөзі болса, жаратылмаған...»[4]
(Фиқһуль әкбәр)
Имам Мәтуриди: «Алланың әзәлдән сипаты болып табылатын Кәләм (сөйлеуші) сипаты әріптерден және дыбысталудан тұрмайды...» [5][6].
(Тә'уиләтул Құран)
2. Алланың ақыретте көрінуі
Әбу Ханифа (р.а.): «Алла Тағала ақыретте көрінеді. Оны жәннаттағы мүмін-мұсылмандар өз көздерімен көреді. Бірақ, (Оның көрінуі) еш нәрсеге ұқсамайды, кескін-кейіпсіз болады, Алла мен жаратылыстарының арасында арақашықтық (түсінігі) болмайды. (Яғни, арақашықтық осы дүниедегі заттардың көрінуіне тән құбылыс. Алла Тағала заттарға ұқсамайды)».
(Фиқһуль Әкбәр).
Имам Мәтуриди: «Азиз әрі Жәлил Раббымыздың көзге көрінуіне келер болсақ, біздің сенімімізде Алла Тағаланың көрінуі ақиқат әрі қажетті. Бірақ оның көрінуі «идраксіз» (яғни, бағытсыз, тұсы жоқ) және «тәпсірсіз» (яғни, көрушіге бетпе-бет тұруы, белгілі бір арақашықтықта көрінуі, көз жанарының жетуі деген сияқты құбылыстар Алла Тағаланың көрінуіне жат)...»[7].
(Имам Мәтуриди, «Китабут Таухит»)
3. Аллаға мекен беру
Әбу Ханифа (р.а.): «Ешбір орын, ешбір жаратылыстар жаратылмай тұрып, Алла Тағала (әзәлден) бар еді. «Қайда» жоқ кезде, Ол бар еді (яғни мекен, орын болмай тұрып бар еді)...».
(әл-Фиқһул Әбсат)
Имам Мәтуриди (р.а.): «Ешбір орын, ешбір мекен болмай тұрып, Алла Тағала (әзәлден) бар еді. Бүкіл орындар жойылуы мүмкін (мәңгі емес), ал, Алла Тағала әзәлде қандай болса, солай қала береді. Әзәлде қандай болса, қазір де сондай. Қазір қандай болса, әзәлден сондай...»[8]
«...Шынында да, Ұлы Аллаға орын белгілеу немесе «Алланың өзі (Би Зәтиһи) барлық жерде» деп сипаттама беру – Алла қандай да бір жерге орнығуды, тұрақтауды керек етеді деген сөзді меңзеген болады. Құдды, бір жерге орналасып, сол жерде өзгеріске ұшырап жататын, белгілі бір мекенде орнығуды керек ететін денелер іспетті (ал, бұл Аллаға жат)...»[9].
(Китабут Таухид).
4. Аршқа орнығу
Әбу Ханифа (р.а.): «Біздің сеніміміз бойынша: Алла Тағала «Аршқа истиуә етті». (Алайда) Ол Аршқа мұқтаж емес және онда орналаспады... Егер отыруға және тұрақтауға мұқтаж дейтін болсақ, онда Ол Аршты жаратпай тұрып қайда болды?! Ондай (түсінік) Алланың ұлықтығына сай емес».
(әл-Уәсия).
Имам Мәтуриди: «...Бұл мәселеге қатысты біздің негізгі тұжырымыз былайша: Шынында Алла Тағала: «Оған еш нәрсе ұқсамайды», - дей келе[5] Өзін жаратылғандарға ұқсатудан тыйып отыр. Жоғарыда айтып өттік: Алла Тағала сипаттарында да, істерінде де (өзге жаратылыстарға) ұқсаудан аулақ деп (متعال عن الاشباه). Сондықтан да «ар-Рахману ъаләл ъаршистәуә» деген аятқа Құранда айтылғанға (мухкәм аяттарға) сай және жаратылыстарға ұқсатып жібермейтіндей етіп мағынасын беру керек. Өйткені бұл жайында (бұйрық) Құранда келген және ақыл да осыны құптайды. Сондай-ақ: «Ол аяттың ұғымы (тә’уилі) мынадай», - деп те кесіп айта алмаймыз. Одан өзге де мағынаға келуі мүмкін... Ендеше, бір мағынаны кесіп айтпастан Алла Тағала аталмыш аяттың астарында нені мақсат етіп тұрған болса, соған иман етеміз...»[10] «Құран Кәрімде «истиуә» сөзі үш түрлі мағынада қолданылған: жоғарылау, кемелденіп, жетілу және жаратуды діттеу. Төртінші мағынасы ретінде «билігіне алу» дегенді де қосса болады»[11]
(Китабут Таухид).
5. «Ин’ша Алла, мұсылманмын» деп айту
Әбу Ханифа (р.а.): «Иман келтірген кісі ол – шынайы (жүрегімен) сенген кісі. Кәпір ол – шынайы жоққа шығарушы. Иманға күмән араласуы мүмкін емес...»«...Ал, кімде-кім «Ин’ша Алла, мүмін-мұсылманмын» десе, немесе «Сен мүмінсің бе?» деп сұралған кезде, «Алла біледі» деп жауап берсе, иманына күмән арластырды деген сөз. Бірақ, мұнафиқ емес...».
("әл-Уәсия" және "әл-Фиқһул Әбсәт").
Имам Мәтуриди (р.а.): «Біздің көзқарасымыз бойынша, мүмін-мұсылман екендігін нақты, ешқандай шартты рай түріндегі немесе «истисна» түріндегі сөздерді қолданбастан білдіруі тиіс (Истисна: бірақ, алайда т.б. сияқты бөлектеп тұратын сөздер). Сондықтан, «ин’шаАлла» (мұсылманмын) деп айтпауы керек (өйткені, бұл – мұсылман екендігіне сенімді емес адамның сөзі)... Ұлы-Азиз Алла: «Біз Аллаға иман еттік деп айтыңдар!» - дей келе мүмін екенін нақты білдіруді ұнатқан»[12].
(Китабут Таухид).
6. Иман тілмен айтып, жүрекпен растау
Әбу Ханифа (р.а.): «Иман дегеніміз – тілмен айтып, жүрекпен нану (растау, құптау, яғни «тасдиқ») (әл-Уәсия).
Имам Мәтуриди (р.а.): «Негізінде иман – жүрекпен растау болып табылады. Алайда, жүректегі нәрсе бізге жасырын болғандықтан оны анықтау мүмкін емес. Сондықтан шариғат жүректегі сенімді сөз жүзінде білдіруді керек етеді. Ол нәрсе осы дүниеде мұсылманға қатысты шариғи үкімдердің орындалуы үшін қажет»
(Китабут Таухид).
7. Ауыр күнә істегендер
Әбу Ханифа (р.а.): «Мұсылманды қандай да бір күнә жасағаны үшін кәпір демейміз. Тіпті ауыр күнә жасаса да үкімі осы. Оны иман шеңберінен шығармай, шын мағынада мүмін-мұсылман деп есептейміз, бірақ ол күнәһар мүмін болып саналады. Дегенмен кәпір емес. Әйтсе де, жасаған күнәсін халалға шығарса кәпір болады»[13]
(Әл-Фиқһул Әкбәр).
Имам Мәтуриди: «...Біз «тастиқ» ету арқылы иман еткен боламыз... Осылайша (үлкен күнәға барған мұсылманның) иманы жойылмайтыны және мүмін деген атауын жоғалтпайтыны дәлелденді...»[14]
(Китабут Таухид).
8. «Иман» мен «Ислам» ұғымы жайында
Әбу Ханифа (р.а.): «...Иман мен Ислам сөздік тұрғыда бір-бірінен бөлектеніп тұрса да, исламсыз иман, имансыз ислам болмайды. Бірі сыртқы жақ, екіншісі ішкі жақ. Ал, «дін» деп, Иманды, Исламды және жалпы шариғатты айтады»[15] («Алим уәл мутааллим». «Фиқһул Әкбәр»).
Имам Мәтуриди: Бұл қос терминнің діни тұрғыда мағыналары бір. Тілдік тұрғыда әртүрлі ұғымға келуі мүмкін...[16] т.б.
(Китабут Таухид)
Қорытынды:
Жоғарыдағы салыстырмалы түрде беріліп өткен тақырыптардағы сәйкестікке қарап-ақ, Мәтуриди мәзхабының іргесі Әбу Ханифаның о баста айтып кеткен ақида негіздеріне қаланғандығын көруге болады. Осы уақытқа дейін Мәтуриди мәзхабының ғалымдары аталмыш қос ғұламаны жалпылама ақида мәселесінде бөле-жара қарастырмаған.
Ал, сәләфизм бағытындағылардың осыған қатысты алға тартып жүрген уәждері ақиқатқа жанаспайды.
Ең дұрысы – Аллаға мәлім!
Имам Мәтуридидің ақида негіздерінде Имам Ағзам Әбу Ханифаға барып тірелетіндігін төмендегі суреттен көруге болады:
[1] Мухаммад Әбу Захра, Тарихуль Мәзәхибиль Исламия -165-166 бет
[2] Бәязизаде: Ишаратуль Мурам. 12 бет. «Дәрул кутубил ъилмия». Либия. 2007 ж.
[3] Доктор Фатхуллаһ әл-Халиф, «Татқиқ Китабит Таухид».
[4] Алиюл Қари: «Шарху Китабил фиқһил әкбар». 57-58 бет.1995 ж. Бейрут-Либия.
[5] Имам Мәтуриди, , «Тә’уиләтул Құран»: Ниса – 164.
[6] Имам Нәсәфи, «Табсирату әл-Әдиллә». 1/435 бет.
[7] Китабут Таухид.
[8] «Китабут Таухид». 2001 ж. Бейрут. Стамбул. Арапша зерттеп зерделеген: Б. Топалоғлу, М. Урутша.
[9] Имам Матуриди, Китабут Таухид-132 бет. Бейрут.
[10] Имам Матуриди: Китабут Таухид -Бәянул ъарш уәл қаулу бил мәкән- 136 бет. Байрут-Любнән. Истамбул-Туркия. Зерттеп баспаға дайындаған Проф.Доктор Б.Топалоғлу. Араб тілінде.
[11] Имам Мәтуриди – Китабут Таухид: Баянул Ъарш. 133 бет. Байрут-Любнән. Истамбул-Туркия. Зерттеп баспаға дайындаған Проф.Доктор Б.Топалоғлу. Араб тілінде.
[12] Имам Мәтуриди – Китабут Таухид. Арапша зерттеп-зерделеген Б.Топалоғлу.
[13] Фиқһул Әкбәр
[14] Имам Матуриди: Китабут Таухид. «Үлкен күнәлар». Байрут-Любнән. Истамбул-Туркия. Зерттеп баспаға дайындаған Проф.Доктор Б.Топалоғлу. Араб тілінде.
[15] Баязизаде, «Усулул Мунифа». 83 бет.
[16] Имам Матуриди: Китабут Таухид. «Үлкен күнәлар». 493-бет. Байрут-Любнән. Истамбул-Туркия. Зерттеп баспаға дайындаған Проф.Доктор Б.Топалоғлу. Араб тілінде.
Абдусамат Қасым
1-Сұрақ. Әссәләмуғалейкум! Мәтуриди ақидасын ұстану уәжіп пе? Мен Ханафи мәзхабындамын. Ақиданы да Әбу Ханифаны ұстансам болмайды ма?
Нұрлыбек
2-Сұрақ. Әссәләмуғалейкум! Сәләфилер айтады: «Әбу Ханифаның ақидасы басқа, Мәтуридидікі басқа», - деп. Бұған не дейсіздер?
Дәурен
Уағалейкум әссәләм уә рахматтуллаһи уә бәракәтуһ!
Матуриди ақида мектебінің іргесі Әбу Ханифаның реттеп кеткен сенім негіздеріне қаланған. Имам Ағзамның жазған ақида негіздерін кейіннен методикалық тұрғыда түсіндіріп, өз алдына ақида мектебіне айналдырған Әбу Мансур Мәтуриди еді[1].
XVII-ғасырда өмір сүрген «кәләм» және «фиқһ» ғылымдарының білгірі Ахмәд ибн Хасан Баязизаде (1687 ж.қ.) есімді ғалым өзінің «Ишәратул Мәрам» атты еңбегінде былай деп өтеді:
«Имам Мәтуриди Әбу Ханифадан жеткен «сенім негіздерін» өзінің кітаптарында бұлтартпас дәлелдермен нықтап, сол ақида негіздерінің аясында туындаған тұжырымдамаларын (тәфариъ-تفاريع) нақты айғақтармен пысықтады...»[2]
Осы орайда, Баязизаде Әбу Ханифаның ақидаға қатысты айтқан сөздерін бір араға жинақтап «әл-Усулулул Мүнифа лил Имам Әби Ханифа» деген атаумен кітап қылып шығарған кісі. Кейіннен аталмыш кітапқа «Ишаратул Марам мин Ъибәратил Имам» деген атпен түсіндірме жазды. Бұл кітап әлі күнге дейін өз құндылығын жоғалтқан емес.
Сондай-ақ, Имам Матуридидің «Китабут Таухид» атты еңбегін зерттеп, зерделеген дін мамандарының бірі Мысырлық Доктор Фатхуллаһ Халиф Әбу Ханифа мен Имам Мәтуриди арасындағы байланысты былай түсіндіреді:
«Әбу Ханифаның ақидаға жазған еңбектері көбінесе Ислам сенім негіздерін (қысқаша) баяндап өткен. Көп жерде дәлел және нақты, айқын айғақтар көрсетілмеген. Ал, Имам Мәтуридидің арқасында, Әбу Ханифаның айтып кеткен ақида негіздері тек, сенім негіздері ғана емес, ғылыми болуына да қол жеткізді...»[3]
Сол себепті, Әбу Ханифаның айтып кеткен ақида негіздері мен Мәтуриди мәзхабындағы ақида негіздері арасында айырмашылық жоқ деп, сенімді түрде айта аламыз.
Сөзім дәлелді болуы үшін, төменде Әбу Ханифа (р.а.) мен Имам Мәтуриди арасындағы кейбір ақида мәселелерін салыстырмалы түрде бере кетейін.
ЕСКЕРТУ: жазбамды барынша қысқа қылуды көздеп отырғандықтан, бұл жерде кейбір ақида мәселелері ғана сөз болады. Әсіресе, көпшілік оқырманға таныс тақырыптар таңдалып беріледі. Айтылмай қалған ақида тақырыптарында сәйкестік жоқ деген ой қалыптаспауы тиіс.
1. Алланың кәләм сипаты
Әбу Ханифа (р.а.): «Алла Тағаланың сипаттары жаратылыстардың сипаттарынан басқа (оларға ұқсамайды)... Алла сөйлеуші, бірақ, (Оның сөйлеуі) біздің сөйлегеніміз сияқты емес. Біз сөйлегенде (белгілі) құралдардың көмегімен (ағзалардың көмегімен) және әріптердің көмегімен (дыбыстау арқылы) сөйлейміз. Ал, Алла Тағала ешқандай құралдың көмегінсіз және әріптердің көмегінсіз сөйлейді. Өйткені, әріптер жаратылған. Алла Тағаланың сөзі болса, жаратылмаған...»[4]
(Фиқһуль әкбәр)
Имам Мәтуриди: «Алланың әзәлдән сипаты болып табылатын Кәләм (сөйлеуші) сипаты әріптерден және дыбысталудан тұрмайды...» [5][6].
(Тә'уиләтул Құран)
2. Алланың ақыретте көрінуі
Әбу Ханифа (р.а.): «Алла Тағала ақыретте көрінеді. Оны жәннаттағы мүмін-мұсылмандар өз көздерімен көреді. Бірақ, (Оның көрінуі) еш нәрсеге ұқсамайды, кескін-кейіпсіз болады, Алла мен жаратылыстарының арасында арақашықтық (түсінігі) болмайды. (Яғни, арақашықтық осы дүниедегі заттардың көрінуіне тән құбылыс. Алла Тағала заттарға ұқсамайды)».
(Фиқһуль Әкбәр).
Имам Мәтуриди: «Азиз әрі Жәлил Раббымыздың көзге көрінуіне келер болсақ, біздің сенімімізде Алла Тағаланың көрінуі ақиқат әрі қажетті. Бірақ оның көрінуі «идраксіз» (яғни, бағытсыз, тұсы жоқ) және «тәпсірсіз» (яғни, көрушіге бетпе-бет тұруы, белгілі бір арақашықтықта көрінуі, көз жанарының жетуі деген сияқты құбылыстар Алла Тағаланың көрінуіне жат)...»[7].
(Имам Мәтуриди, «Китабут Таухит»)
3. Аллаға мекен беру
Әбу Ханифа (р.а.): «Ешбір орын, ешбір жаратылыстар жаратылмай тұрып, Алла Тағала (әзәлден) бар еді. «Қайда» жоқ кезде, Ол бар еді (яғни мекен, орын болмай тұрып бар еді)...».
(әл-Фиқһул Әбсат)
Имам Мәтуриди (р.а.): «Ешбір орын, ешбір мекен болмай тұрып, Алла Тағала (әзәлден) бар еді. Бүкіл орындар жойылуы мүмкін (мәңгі емес), ал, Алла Тағала әзәлде қандай болса, солай қала береді. Әзәлде қандай болса, қазір де сондай. Қазір қандай болса, әзәлден сондай...»[8]
«...Шынында да, Ұлы Аллаға орын белгілеу немесе «Алланың өзі (Би Зәтиһи) барлық жерде» деп сипаттама беру – Алла қандай да бір жерге орнығуды, тұрақтауды керек етеді деген сөзді меңзеген болады. Құдды, бір жерге орналасып, сол жерде өзгеріске ұшырап жататын, белгілі бір мекенде орнығуды керек ететін денелер іспетті (ал, бұл Аллаға жат)...»[9].
(Китабут Таухид).
4. Аршқа орнығу
Әбу Ханифа (р.а.): «Біздің сеніміміз бойынша: Алла Тағала «Аршқа истиуә етті». (Алайда) Ол Аршқа мұқтаж емес және онда орналаспады... Егер отыруға және тұрақтауға мұқтаж дейтін болсақ, онда Ол Аршты жаратпай тұрып қайда болды?! Ондай (түсінік) Алланың ұлықтығына сай емес».
(әл-Уәсия).
Имам Мәтуриди: «...Бұл мәселеге қатысты біздің негізгі тұжырымыз былайша: Шынында Алла Тағала: «Оған еш нәрсе ұқсамайды», - дей келе[5] Өзін жаратылғандарға ұқсатудан тыйып отыр. Жоғарыда айтып өттік: Алла Тағала сипаттарында да, істерінде де (өзге жаратылыстарға) ұқсаудан аулақ деп (متعال عن الاشباه). Сондықтан да «ар-Рахману ъаләл ъаршистәуә» деген аятқа Құранда айтылғанға (мухкәм аяттарға) сай және жаратылыстарға ұқсатып жібермейтіндей етіп мағынасын беру керек. Өйткені бұл жайында (бұйрық) Құранда келген және ақыл да осыны құптайды. Сондай-ақ: «Ол аяттың ұғымы (тә’уилі) мынадай», - деп те кесіп айта алмаймыз. Одан өзге де мағынаға келуі мүмкін... Ендеше, бір мағынаны кесіп айтпастан Алла Тағала аталмыш аяттың астарында нені мақсат етіп тұрған болса, соған иман етеміз...»[10] «Құран Кәрімде «истиуә» сөзі үш түрлі мағынада қолданылған: жоғарылау, кемелденіп, жетілу және жаратуды діттеу. Төртінші мағынасы ретінде «билігіне алу» дегенді де қосса болады»[11]
(Китабут Таухид).
5. «Ин’ша Алла, мұсылманмын» деп айту
Әбу Ханифа (р.а.): «Иман келтірген кісі ол – шынайы (жүрегімен) сенген кісі. Кәпір ол – шынайы жоққа шығарушы. Иманға күмән араласуы мүмкін емес...»«...Ал, кімде-кім «Ин’ша Алла, мүмін-мұсылманмын» десе, немесе «Сен мүмінсің бе?» деп сұралған кезде, «Алла біледі» деп жауап берсе, иманына күмән арластырды деген сөз. Бірақ, мұнафиқ емес...».
("әл-Уәсия" және "әл-Фиқһул Әбсәт").
Имам Мәтуриди (р.а.): «Біздің көзқарасымыз бойынша, мүмін-мұсылман екендігін нақты, ешқандай шартты рай түріндегі немесе «истисна» түріндегі сөздерді қолданбастан білдіруі тиіс (Истисна: бірақ, алайда т.б. сияқты бөлектеп тұратын сөздер). Сондықтан, «ин’шаАлла» (мұсылманмын) деп айтпауы керек (өйткені, бұл – мұсылман екендігіне сенімді емес адамның сөзі)... Ұлы-Азиз Алла: «Біз Аллаға иман еттік деп айтыңдар!» - дей келе мүмін екенін нақты білдіруді ұнатқан»[12].
(Китабут Таухид).
6. Иман тілмен айтып, жүрекпен растау
Әбу Ханифа (р.а.): «Иман дегеніміз – тілмен айтып, жүрекпен нану (растау, құптау, яғни «тасдиқ») (әл-Уәсия).
Имам Мәтуриди (р.а.): «Негізінде иман – жүрекпен растау болып табылады. Алайда, жүректегі нәрсе бізге жасырын болғандықтан оны анықтау мүмкін емес. Сондықтан шариғат жүректегі сенімді сөз жүзінде білдіруді керек етеді. Ол нәрсе осы дүниеде мұсылманға қатысты шариғи үкімдердің орындалуы үшін қажет»
(Китабут Таухид).
7. Ауыр күнә істегендер
Әбу Ханифа (р.а.): «Мұсылманды қандай да бір күнә жасағаны үшін кәпір демейміз. Тіпті ауыр күнә жасаса да үкімі осы. Оны иман шеңберінен шығармай, шын мағынада мүмін-мұсылман деп есептейміз, бірақ ол күнәһар мүмін болып саналады. Дегенмен кәпір емес. Әйтсе де, жасаған күнәсін халалға шығарса кәпір болады»[13]
(Әл-Фиқһул Әкбәр).
Имам Мәтуриди: «...Біз «тастиқ» ету арқылы иман еткен боламыз... Осылайша (үлкен күнәға барған мұсылманның) иманы жойылмайтыны және мүмін деген атауын жоғалтпайтыны дәлелденді...»[14]
(Китабут Таухид).
8. «Иман» мен «Ислам» ұғымы жайында
Әбу Ханифа (р.а.): «...Иман мен Ислам сөздік тұрғыда бір-бірінен бөлектеніп тұрса да, исламсыз иман, имансыз ислам болмайды. Бірі сыртқы жақ, екіншісі ішкі жақ. Ал, «дін» деп, Иманды, Исламды және жалпы шариғатты айтады»[15] («Алим уәл мутааллим». «Фиқһул Әкбәр»).
Имам Мәтуриди: Бұл қос терминнің діни тұрғыда мағыналары бір. Тілдік тұрғыда әртүрлі ұғымға келуі мүмкін...[16] т.б.
(Китабут Таухид)
Қорытынды:
Жоғарыдағы салыстырмалы түрде беріліп өткен тақырыптардағы сәйкестікке қарап-ақ, Мәтуриди мәзхабының іргесі Әбу Ханифаның о баста айтып кеткен ақида негіздеріне қаланғандығын көруге болады. Осы уақытқа дейін Мәтуриди мәзхабының ғалымдары аталмыш қос ғұламаны жалпылама ақида мәселесінде бөле-жара қарастырмаған.
Ал, сәләфизм бағытындағылардың осыған қатысты алға тартып жүрген уәждері ақиқатқа жанаспайды.
Ең дұрысы – Аллаға мәлім!
Имам Мәтуридидің ақида негіздерінде Имам Ағзам Әбу Ханифаға барып тірелетіндігін төмендегі суреттен көруге болады:
[1] Мухаммад Әбу Захра, Тарихуль Мәзәхибиль Исламия -165-166 бет
[2] Бәязизаде: Ишаратуль Мурам. 12 бет. «Дәрул кутубил ъилмия». Либия. 2007 ж.
[3] Доктор Фатхуллаһ әл-Халиф, «Татқиқ Китабит Таухид».
[4] Алиюл Қари: «Шарху Китабил фиқһил әкбар». 57-58 бет.1995 ж. Бейрут-Либия.
[5] Имам Мәтуриди, , «Тә’уиләтул Құран»: Ниса – 164.
[6] Имам Нәсәфи, «Табсирату әл-Әдиллә». 1/435 бет.
[7] Китабут Таухид.
[8] «Китабут Таухид». 2001 ж. Бейрут. Стамбул. Арапша зерттеп зерделеген: Б. Топалоғлу, М. Урутша.
[9] Имам Матуриди, Китабут Таухид-132 бет. Бейрут.
[10] Имам Матуриди: Китабут Таухид -Бәянул ъарш уәл қаулу бил мәкән- 136 бет. Байрут-Любнән. Истамбул-Туркия. Зерттеп баспаға дайындаған Проф.Доктор Б.Топалоғлу. Араб тілінде.
[11] Имам Мәтуриди – Китабут Таухид: Баянул Ъарш. 133 бет. Байрут-Любнән. Истамбул-Туркия. Зерттеп баспаға дайындаған Проф.Доктор Б.Топалоғлу. Араб тілінде.
[12] Имам Мәтуриди – Китабут Таухид. Арапша зерттеп-зерделеген Б.Топалоғлу.
[13] Фиқһул Әкбәр
[14] Имам Матуриди: Китабут Таухид. «Үлкен күнәлар». Байрут-Любнән. Истамбул-Туркия. Зерттеп баспаға дайындаған Проф.Доктор Б.Топалоғлу. Араб тілінде.
[15] Баязизаде, «Усулул Мунифа». 83 бет.
[16] Имам Матуриди: Китабут Таухид. «Үлкен күнәлар». 493-бет. Байрут-Любнән. Истамбул-Туркия. Зерттеп баспаға дайындаған Проф.Доктор Б.Топалоғлу. Араб тілінде.
Абдусамат Қасым
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлы осы жауапты қызметке кіріскелі бері еліміздегі барша имамдардың білімін тереңдетуге ерекше назар аударып келеді.
Соның бір жарқын айғағы ретінде аталған басқарманың тікелей жолдамасымен Қазақстаннан 26 имам Түркияның Бурса қаласында 2 айлық курсында өздерінің білімдерін тереңдетуде.
Олардың қатарында Қостанай облысы Сарыкөл аудандық «Аққозы қажы» мешітінің бас имамы Әбдіхалық Дәулетбай да бар.
- Түркия елі бізді ерекше бауырлық сезіммен қарсы алды. Түбі бір түркі тілдес халықтар болған соң бізге де құрметтері де ерекше екені айқын сезілуде. Ол мемлекетте мешіттер өте көп. Қасиетті жұма күні жұртшылық киелі орынға таңертеңнен бастап суша ағылады,- деп сыр шертеді Әбдіхалық Дәулетбай өз әңгімесінде.
Абдусамат Қасым
Мұхаррам айы – мұсылман жыл санауының басы, яғни, алғашқы айы. Бұл ай мұсылмандардың Меккеден Мәдина шаһарына қоныс аударуларымен тарихта қалды. Екі дүние сардары Мұхаммед Мұстафа (с.а.у.) пайғамбарлықтың 12-ші жылы зүлхиджа айында Ақаба деген жерде мәдинелік Ансарлардан «Екінші Ақаба байғатын (ант, уәде)» алғаннан кейін келесі, яғни, Мұхаррам айында Меккеден Мәдинаға қоныс аударды.
Хижра жыл санауы бойынша 16-шы жылы (638-жылы) халифа Омар (р.а.) Мәдинада серіктерімен кеңесіп, тарихи маңызы бар оқиғаларды есте қалдыру мақсатында жылнама мәселесін көтерді. Әзірет Әлидің ұсынысымен әрі кеңеске қатысқандардың құптауымен хижрет бойынша жыл қайыру - Ислам тарихының басы әрі мұсылман күнтүзбесі ретінде қабылданса, мұхаррам айы сол күнтүзбенің алғашқы айы ретінде бекітіледі.
«Мұхаррам» сөзі «тыйым салынған» деген мағынаға саяды. Осы айда соғысу харам болғандықтан «Мұхаррам» деп аталғанын айта кету керек. Бұл турасында Құран Кәрімнің «Тәубе» сүресінде былай айтыылған:
• «Шын мәнісінде, Алланың құзырында айлардың саны – он екі. Жер мен көк жаратылған күннен бастап, Алла солай белгілеп қойды. Оның төртеуі – соғысуға тыйым салынған айлар (зүлқағда, зүлхиджә, мұхаррам, ережеп)...»[1].
Мұхаррам айының маңыздылығы хадистерде жан-жақты айтылып, қадір-қасиеті сөз болған. Нәсәи жинағында риуаят етілген бір хадисте сахаба Әбу Зәр былай дейді:
• Мен Пайғамбарымыздан түндегі қайырлы уақыт пен айлардың ішіндегі ең абзалын сұрадым. Сонда Ол (с.а.у.): «Түннің ең қайырлы уақыты – түннің соңғы үшінші бөлігі. (Рамазаннан кейінгі) Айлардың ең абзалы– сендердің «мұхаррам» деп жүрген Алланың айы», –деп жауап берді»[2].
Ендеше, адамзат ардақтысы (с.а.у.) "айлардың абзалы" деп ерекше маңыз берген мұхаррам айының қандай ерекшеліктері бар? Аят пен хадистерге сүйене отырып, Мұхаррам айының мән-маңызын былайша жіктеуге болады:
1. Cоғысуға тыйым салынған төрт айдың бірі [3].
2. Мұсылмандардың Меккеден Мәдинаға хижрет еткен (көшкен) айы.
3. Нәпіл ораза ұстаған адамға сауабы мол ай. Алланың Елшісі (с.а.у.) өзінің асыл сөздерінің бірінде былай деп кеткен:
• «Ораза үшін Рамазаннан кейінгі ең қайырлы ай – Алланың айы Мұхаррам»[4]
Хадиске мән беріп қарасақ, осы айға қатысты мынадай екі маңызды тұжырымға келуге болады:
• Өзге айлардан қарағанда Мұхаррам айында нәпіл ораза ұстаудың сауабы мол.
• «Алланың айы» деп айтылуына қарағанда, оның аса қадірлі, қасиетті және өзге айлардан қайырлы екендігін аңғаруға болады.
Тағы бір хадисінде былай делінген:
• Әзіреті Алиден келген бір хадисте, бір кісі Пайғамбарымыздан (с.а.у.): «Уа Расулаллаһ! Рамазан айынан кейін, қай айда ораза ұстауыма кеңес етесіз?" - деп сұрағанда, Ол (с.а.у.):«Рамазан айынан кейін ораза тұтқың келсе, Мұхаррамда ораза ұста. Шынында, бұл ай – Алланың айы. Бұл айда бір күн бар, сол күні Алла тағала кей қауымның тәубесін қабыл еткен етін. Қалғандардың да тәубесін қабыл етеді»,- деп жауап берген.[5]
4. «Ашура күнінің» Мұхаррам айында болуы да аталмыш айдың маңыздылығын арттыра түседі. Ашура күні жайында Алла жазса, алдағы уақытта әңгімелейміз.
[1]Тәубе - №36 аят.
[2]Нәсәи – №4612 хадис.
[3]Тәубе - №36 аят.
[4]Сахих Муслим, әс-Сыям – №1163 хадис.
[5]Тирмизи, Китабуссиям, №741 хадис.
Жақында Ұзынкөл ауданындағы „Балықты„ мешітінде осындағы барша жұртты елең еткізген оқиға орын алды. Ол әрине, 80 жастағы Маргарита Ивановнаның шын ниетімен Ислам дінін қабылдауы еді.
Ол енді бұдан былай өзін Әсел Иванқызымын деп атайтын болды. Әрине, оның бұл қадамы өте құптарлық. Осы жасқа дейін өзі қабылдаған діннің тазалығына, адамзатты тек қана ізгілікке, бауырмалдыққа, жақсылыққа үндейтіндігін ұққан-ды.
Ауданның бас имамы Есенгелді қажы да өңірдегі аса сыйлы әжейдің бұл әрекетін күллі мұсылмандығымыз бен дінімізге ерекше құрмет деп түсініп, оның иығына ежелден келе жатқан салтымыз бойынша камзол жауып, басына тағатын орамалды сыйға тартты.
Енді осы оқиға еліміздегі барша әлі де болса өз салты мен дәстүріне үрке қарайтын кейбір қандастарымызға үлгі-өнеге болса игі еді.
ҚМДБ-ның Қостанай облысы бойынша
өкілдігінің баспасөз қызметі
Арқалық қалалық мешітінің бас имамы Бектұрсын Торғайбайұлы әрқашанда жаңалықтың, ізгіліктің жаршысы әрі қолдаушысы болып келеді. Оны бұрын да қызмет барысында әбден дәлелдеген еді.
Жақында шаһардағы әлеуметтік қамсыздандыру мекемесінен қалада тұратын жалғыз басты мүгедек қарттардың тізімін алды. Сөйтіп, өзі басқаратын мешіт қызметкерлері көмекке мұқтаж кісілердің үйінде болып, хал-жағдайларымен танысты.
Олардың басым көпшілігі жер үйде тұратындықтан қысқа отын әзірлеуде кездесетін қиындықтарды айтты. Сондықтан дін саласындағы бауырларымыз демалыс күндері әлгі көмекке зәру азаматтардың шаңырақтарына әдейі барып, қысқы отындарын дайындауға атсалысты.
Мұндай жанашарлықты шын жүректерімен сезінген аға-буын өкілдері қуаныштан жүздері бал-бұл жанды. Мәселен, орыс ұлтының өкілі М.Степанович шынайы алғысын білдірді.
Арақалықтық мешіт қызметкерлері алдағы уақытта да жасы келген мұндай кісілерді үнемі басты назарда ұстамақ.
ҚМДБ-ның Қостанай облысы бойынша
өкілдігінің баспасөз қызметі
Баршаға мәлім, Ержан қажы Малғажыұлы Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти болғалы бері адамның жан-дүниесін байытар құнды кітаптардың ел игілігіне айналуына айрықша назар аударуда.
Оның тікелей бастамасымен республикамызға Бахрейн елінің «Құран Кәрімді қолдау» қорынан қасиетті Құран Кәрім кітабы әкелінген еді. Жуырда облыстық «Марал ишан» мешітінде өткізілген аудан және қала имамдарының басқосуында біздің өңірге осындай 1600 дана Құран тегін таратылды.
Облыстың бас имамы Асылхан қажы Түсіпбек осындай әрбір мұсылман қауымының төрінен берік орын алар дүниенің бізге жетуіне тікелей ықпалын тигізген барша азаматтарға шын жүректен шыққан шынайы лебізін білдірді.
Бағалы кітап қолдарына тиген имамдардың қуанышында шек болған жоқ. Сөйтіп, олар басқаратын мешіттердің жанындағы кітапханалар тағы да аса бағалы дүниемен толықты.
- Облысқа мұндай көлемдегі қасиетті Құранның жеткізілуі үлкен оқиға деп есептеймін. Араб тіліндегі кітап бәріміздің де білімге деген құштарлығымызды бұрынғыдан да арттыра түсті, - дейді облыстық мешіттің наиб имамы Дархан Сыздықов.
ҚМДБ-ның Қостанай облысы бойынша
өкілдігінің баспасөз қызметі
Латвия ислам мәдениеті орталығы баспасөз қызметінің басшысы Роберт Климович (Robert Klimovich) өзінің сұхбатында 50 жылда осы еуропалық елінің мұсылман еліне айналатынын туралы мәлімдеді, деп Russia Today хабарлады. Ол дерегінің дәйегін елге қоныстанушы исламшылдардың келе беретіні, сонымен бірге заңға қайшы әрекеттерге бармайтыны мен ойдағыдай икемделетіндерімен түсіндірді.
Климович Латвиядағы және келуші мұсылмандардың қылмыстық ортамен еш байланысы жоқтығын да ескерте кетті. Сонымен бірге, Еуропа елдері мигранттардың ағылуына қолайлы жағдайының пайда болуына өздері себеп болғанын да айтты.
Қарасу ауданына қарасты "Қарамырза" мешітінің жұмысы жыл өткен сайын жақсарып келеді. Бұл жерде біраз уақыттан бері өз саласын жетік білетін дін қайраткері, рухани жан дүниесі бай бауырымыз Серік Салих бас имам болып қызмет атқарады.
Ол таяуда бізге көпке өнеге боларлық жағымды жаңалықты жеткізді. Оның айтуына қарағанда, жуырда аталмыш ауданның Шолақаша ауылының тұрғыны, құрылысшы, орыс ұлтының өкілі Владимир Шудегов өз еркі бойынша мешітке келіп, Ислам дінін қабылдады.
Осынау діннің адам баласы үшін алатын ерекше орнын жете түсінгендіктен болар, 35 жасар азамат бұл күндері күніне бес уақыт намаз оқуды да жалғастыруда. Әрине, оның бұл қадамы баршаға өнеге.
Мешітіміз бұл күндері нағыз имандылық ордасына айналды. Бізге демеушілік жасап жүрген кісілер де баршылық. Сондықтан оларға деген алғысымыз шексіз. Жүрегі жомарт ағайындарға алдағы уақытта да "Алланың нұры жауа берсің"деген ең ізгі тілегімді білдіргім келеді, - дейді бас имам Серік Салих бізбен болған әңгімесінде.
О.Жабайтегі
Миләди
Хижри
