Сәресі - таң әлі атпай тұрып түннің соңғы мезгілінде ішілетін ас. Аллаһтың елшісі (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) бір хадисінде сәресіде берекеттің бар екенін, сәресіге тұрғандар үшін періштелердің дұға ететінін: «Сәресіде берекет бар. Бір жұтым су ішсең де оны үзбе. Өйткені Аллаһ Тағала мен періштелер сәресіге тұрғандарға жақсылық тілейді»[1] - деп білдірген.

Cәресі - ең берекелі уақыт. Ол - дұға, намаз оқып, Құран қабыл болатын сәт. Бұған қоса сәресі асын ішу күні бойы ұстайтын оразаның қиындығын жеңілдетіп, басқа да құлшылықтарды орындауға күш береді. Сәресінің уақытын кешіктіріңкіреп, таң намазының уақытының кіруіне аз қалғанда жеген абзал. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) бұл мәселеге қатысты: «Ауыз ашуға асығып, сәресіні кешіктірген уақытта үмбетім әрдайым жақсылықта»,[2] - деген. Аштыққа шыдау кей кісілер үшін қиынға соғатынын ескерсек, ауыз ашуға асығып, ауыз бекітуге асықпауға болатынын білдіруі үмбетіне деген Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) мейірімділігінен туғанын аңғарамыз. Сәресіні таң намазына дейін кешіктіру таң намазын жіберіп алмауға жасалған сақтық екені де белгілі.

[1]Ахмад б. Ханбал, Муснад, 3/12, 32,44,99

[2]Әбу Дауд, Саум, 21; Ахмад б. Ханбал, Муснад, 2/450

Әннің де естісі бар, есері бар,

Тыңдаушының құлағын кесері бар. (Абай)

Пайғамбарымыздың (с.а.у.) ән, музыкаға рұқсат ететін де, тыйым салатын да көптеген хадистері бар. Музыкаға байланысты дәлелдердің әр түрлі болуына байланысты ғұламалардың кейбіреуі жалпы музыканы харам десе, енді біреулері адамға пайдалысы адал, ал зияндысы харам деп пәтуа берген (әл-Имамул-әкбар Махмуд Шәлтут, Әл-Фәтаауа. 355-бет. Дәруш-шуруқ, Египет. 2004 ж.).

Жалпылай барлық музыканы харам дейтіндердің әлелдері

1. «Адамдардың арасында ешбір (дәлелге сүйеніп,) білімге жүгінбестен елді Аллаһтың жолынан адастыру үшін бос сөздерді сатып алатын (немесе ақиқатпен айырбастайтын) әрі Хақ жолын келекеге айналдыратын адамдар бар. Оларға Аллаһтың қорлайтын азабы болады» (Лұқман сүресі, 6-аят.)

Бұл аяттағы қазақша «бос сөз» деп аударылып отырған «ләһуал-хадис» сөзі көңіл көтеру үшін ойын-сауық мақсатында айтылатын әртүрлі хикая, әзіл –оспақ, ертегі секілді сөздерді, әңгімелерді де қамтиды.

Кейбір ғалымдар «ләһуал-хадис» сөзін Ибн Аббас сияқты кейбір сахабалардың «ән» деп тәпсірлегенін негізге алғандықтан музыканың харамдығын білдіретін дәлелдердің қатарында қолдануға тырысқан.

Алайда бұл аят жалпылай барлық музыканың харамдығына дәлел бола алмайды. Себебі, тәпсіршілердің бәрі бірдей «ләһуал-хадис» сөзін тек қана «ән» деп тәпсірлемеген. Бұл аяттың түсу себебіне үңілер болсақ «ләһуал-хадис сөзінің жалпылай барлық музыканың харамдығын білдірмейтінін түсінеміз.

Надр ибн Харис деген Меккелік мүшрік Иранда сауда жасап жүріп, сол жақтан қызық дастандар мен хикаяларға толы кітап сатып алып келеді. Сол кітаптағы хикаяларды Меккеліктерге оқып беріп отырып былай дейді: «Мұхаммед Ад және Сәмуд қауымдары туралы баяндаса, міне мен де сендерге Рим және өзге елдердің масалдарын әңгімелеймін» деп халықтың көңілін Құраннан қайтармақ болған. Осы оқиғаға байланысты жоғарыдағы аят түскен.

Екіншіден аятқа толықтай үңілетін болсақ, «...елді Аллаһтың жолынан адастыру үшін бос сөздерді сатып алатын әрі Хақ жолын келекеге айналдыратын адамдар бар...» делінген. Яғни, бос сөздерді жай сатып алатын адамдар емес, Аллаһтың жолынан елді адастыру мақсатында сатып алатын және хақ жолын, Құран аяттарын келекеге айналдыратын адамдар делініп тұр. Ал халықтың көңілін Құраннан алшақтатып, хақ діннен адастыру мақсатында атқарылатын қандай да бір істің, тіпті пиғылдың күпірлік екені айтпаса да түсінікті.

Ендеше, аяттың мұсылман жандармен әрі дұрыс музыка, пайдалы әуенмен тікелей байланысы жоқ екені анық. Ал егер музыканы адамдарды адастыру үшін, дінді келеке ету мақсатында қолданса, онда ол аталмыш аяттың аясына кіргендіктен ондай музыканың харамдығында еш шүбә жоқ.

2. Пайғамбарымыздың (с.а.у.) сахихул-Бухари хадис кітабындағы:

لَيَكُونَنَّ مِنْ أُمَّتِي أَقْوَامٌ يَسْتَحِلُّونَ الْحِرَ وَالْحَرِيرَ وَالْخَمْرَ وَالْمَعَازِفَ...

«Үмметімнің арасынан әйелдің жыныс мүшесін (яғни, зинаны), жібекті, арақты және музыка аспабтарын адал санайтын қауым (топ) шығады...» хадисі музыканың харамдығын білдіретін ең қуатты дәлел ретінде келтіріледі.

Бұл хадистен бір қарағанда музыканың харам екендігін түсінуге болады. Алайда пайғамбарымыздың даңғараның (тамбурин) сүйемелдеуінде айтылған әнді тыңдағанына байланысты сахих хадистерді де назарға ала отырып аталмыш хадистің әрбір сөзіне назар салып, мәніне терең үңілетін болсақ басқаша үкімге де баруға болатыны сөзсіз.

Себебі пайғамбарымыз егер жалпы музыка аспабтарын харам еткен болса, онда өзі музыка аспабтарын мүлдем тыңдамас еді, әрі музыка аспабтарын қолданған жандарды да дереу тыйар еді. Хадистегі «музыка аспабтары» мағынасындағы «әл-мағазиф» сөзі даңғараны да қамтиды. Себебі тамбурин музыка аспабына жатады. Алайда пайғамбарымыздың даңғараның сүйемелінде айтылған әнді тыңдағаны жайлы тіпті айтылуын құптағаны жайлы әл-Бухариде және басқа да хадис кітаптарында сахих хадистер бар. Сондықтан жоғарыдағы хадисті былай түсінгеніміз жөн:

Хадисте айтылған «әйелдің жыныс мүшесі», «жібек»-тің жалпылай харам емес екені баршаға мәлім. Себебі әйелдің жыныс мүшесі некелі жанға адал, ал некесізге – зина болғандықтан харам. Жібектің де адалы мен арамы бар. Жібек еркектерге – харам ал, әйелдерге – адал. Дәл осы секілді музыка аспабтарын да ажыратып қарауға болады. Яғни, хадистен жалпы музыка аспабтарын емес, кісінің ғибадатына кедергі келтіріп, жүрегіне бөтен сезім ұялататын зиянды музыканы адал ететін қауым шығады деп түсіну керек. Осы хадисте айтылған арақты ғана бұлай бөліп қарай алмаймыз. Себебі арақты жалпылай харам қылған нақты аят пен бір тамшысын болса да тыйған сахих хадистер бар (Мухаммед Абдур-Рахман әл-Марғашли, әл-Ғина уәл-мәғазиф фил-иғламил-муғасир уә хукмуһә фил-ислам, 257-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут. 2006 ж.).

3. Нафиғдан риуаят етілген басқа бір хадис.

عَنْ نَافِعٍ قَالَ سَمِعَ ابْنُ عُمَرَ مِزْمَارًا قَالَ فَوَضَعَ إِصْبَعَيْهِ عَلَى أُذُنَيْهِ وَنَأَى عَنْ الطَّرِيقِ وَقَالَ لِي يَا نَافِعُ هَلْ تَسْمَعُ شَيْئًا قَالَ فَقُلْتُ لَا قَالَ فَرَفَعَ إِصْبَعَيْهِ مِنْ أُذُنَيْهِ وَقَالَ كُنْتُ مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَسَمِعَ مِثْلَ هَذَا فَصَنَعَ مِثْلَ هَذَا

Жолда Ибн Омармен бірге едім. Ол шопанның сырнайының үнін естіді де жолдан алыстай түсті. Саусағымен екі құлағын бітеді. Сосын уа, Нафиғ естіп тұрсың ба? деді. Мен: «жоқ» деген едім, саусағын екі құлағынан шығарды да, уа, Нафиғ пайғамбарымыздың осылай естігенін және дәл осылай істегенін көрдім» деді.

Келтірілген бұл хадис те жалпылай барлық музыканың харамдығына дәлел бола алмайды. Себебі аталмыш хадис біріншіден сахих емес, Әбу Дәуід өзінің хадис жинағында бұл хадисті келтіргеннен кейін бұл хадис «мүнкәр» деген. Ал енді хадисті сахих деп қабылдағанның өзінде жалпылай барлық музыканың харамдығын білдірмейді. Себебі пайғамбарымыз өзіне ұнамаған жағымсыз үннен де құлағын бітеуі мүмкін. Яғни, сол кезде тартылған сырнайдың үні жағымсыз болуы да ықтимал. Бұған қоса егер жалпы сырнайдың үні харам болғанда пайғамбарымыз жанындағы Ибн Омарға да құлағын бітеуін бұйырар еді. Яғни, Ибн Омардың күнә істеуіне жол бермес еді.

4. Музыканың харамдығына дәлел ретінде келтірілген хадистердің бірі Ибн Мәжаның хадис кітабындағы Мәлик әл-әшғаридің әкесінен риуаят етілген пайғамбарымыздың ( с.а.у.) мына хадисі:

عَنْ أَبِي مَالِكٍ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَيَشْرَبَنَّ نَاسٌ مِنْ أُمَّتِي الْخَمْرَ يُسَمُّونَهَا بِغَيْرِ اسْمِهَا يُعْزَفُ عَلَى رُءُوسِهِمْ بِالْمَعَازِفِ وَالْمُغَنِّيَاتِ يَخْسِفُ اللَّهُ بِهِمْ الْأَرْضَ وَيَجْعَلُ مِنْهُمْ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ

«Үмметімнен кейбір адамдар арақ ішеді де оны басқа атпен атайды. Жандарында музыка аспабы ойналып әйел әншілер ән айтады. Аллаһ Тағала жерді олардың үстіне төңкереді және олардың кейбіреулерін маймыл мен шошқаға айналдырады»

Пайғамбарымыздың бұл хадисінде де музыканың жалпылай харамдығына ешбір дәлел жоқ. Бұл жерде арақты пива, вино, виски секілді әртүрлі басқа аттармен атап, адалға санап ішетін әрі әйелдерге ән айтқызып, би билеткізіп, музыка ойнататын жандардың душар болатын азабын ескертуде. Арақ ішіліп, әйелдерге ән айтқызылған отырыстың қандай отырыс екенін, онда айтылатын ән мен ойналатын әуеннің қандай сипатта болатыны айтпаса да түсінікті.

Ендеше, бұл жерде салихалы өлеңмен мен пайдалы әуеннің харамдығына ешбір дәлел жоқ. Пайғамбарымыздың бұл хадисі қазіргі таңдағы бар, казино сияқты күнәға толы түнгі клубтарды меңзейді.

5. Абдуллаһ ибн Амр ибн Астан риуаят етілген Пайғамбарымыздың: «Сөзсіз Раббым арақты, құмар ойынды және барабан мен қиннинді харам етті» делінген хадисі музыка аспабтарының харамдығына байланысты келтірілген дәлелдердің қатарында келтірілген. Алайда бұл хадис әлсіз хадистердің қатарына жатады. Яғни, дәлелге есептелінбейді.

6. Ибн Мәсғудтан риуаят етілген «Ән жүректе екі жүзділікті өсіреді» делінген хадис. Бұл хадис те әлсіз хадистердің қатарына жатады. Әлсіздігін бірқатар мәшһүр хадис ғалымдарымен қоса Насруддин Әлбани да білдірген.

Келтірілген дәлелдерге қорытынды:

Жоғарыдағы музыканың харамдығына байланысты келтірілген дәлелердің арасындағы сахих хадистердің мағынасы жалпылай барлық музыканың харамдығын білдіретіндей нақты, айқын емес, ал мағынасы нақты, айқын болғандары түгелдей әлсіз яки ойдан құрастырылған хадистердің қатарына жатады немесе арақ ішілген жерде айтылатын әндерді меңзеген.

Музыканының «пайдалысы – адал, ал зияндысы – харам» дейтіндердің дәлелдері

عَنْ الرُّبَيِّعِ بِنْتِ مُعَوِّذٍ قَالَتْ دَخَلَ عَلَيَّ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ غَدَاةَ بُنِيَ عَلَيَّ فَجَلَسَ عَلَى فِرَاشِي كَمَجْلِسِكَ مِنِّي وَجُوَيْرِيَاتٌ يَضْرِبْنَ بِالدُّفِّ يَنْدُبْنَ مَنْ قُتِلَ مِنْ آبَائِهِنَّ يَوْمَ بَدْرٍ حَتَّى قَالَتْ جَارِيَةٌ وَفِينَا نَبِيٌّ يَعْلَمُ مَا فِي غَدٍ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَا تَقُولِي هَكَذَا وَقُولِي مَا كُنْتِ تَقُولِينَ

1. Муғаууиз қызы Рубайғдан риуаят етілді. (Аллаһ Тағала одан разы болсын!). Ол былай деді: Неке түнімнің ертесіне маған Аллаһ Елшісі (с.а.у.) кірді. Сөйтіп сенің отырған жеріңдей арақашықтықта менің төсегіме отырды. Жанымда кішкентай қыздар даңғара (тамбурин) шалып, Бәдір соғысында қаза тапқан әкелерін жоқтап жатыр еді. Іштеріндегі бір қыз: «Біздің арамызда ертең не болатынын білетін пайғамбар отыр деген» еді, Пайғамбарымыз (с.а.у.): «олай деп айтпа, не айтып жатқан болсаң соны жалғастыр» деді. Яғни, Бәдір шайқасында шейіт болғандарды жоқтауыңды жалғастыра бер дегені.

әл-Бухариде келген бұл хадисте пайғамбарымыз (с.а.у.) даңғара (тамбурин) шалып, соғыста қаза тапқан әкелерін жоқтап отырған кішкентай қыздармен бірге отырғаны айтылады. Егер жалпылай музыка аспабы харам болғада Пайғамбарымыз (с.а.у.) ондай жерде отырмас еді. Отырған жағдайда да өзі туралы «біздің арамызда ертең не болатынын білетін пайғамбар отыр» деп айтқан сол жердегі қыздың сөзін құптамай, «олай деп айтпа, не айтып жатқан болсаң соны жалғастыр» деп ескерткені секілді «даңғара шалмаңдар, даңғара харам етілді» тәрізді тыюды білдіретін сөздерімен ескертуін жасар еді.

2. Әл-Бухари және Муслимнің хадис жинақтарында Айша анамыздан (Аллаһ Тағала одан разы болсын!) мынандай хадис риуаят етілі:

Хадисте пайғамбарымыздың (с.а.у.) әуен аспабының сүйемелінде айтылған әнді тыңдағандығы, тіпті, Әбу Бәкірдің «Шайтанның сырнайы пайғамбардың жанында ма?» деп кейіс білдіре қызы Айшаға айтқан ренішін құптамай, «Оларға тиіспе!» -деп ескертуі – зиыны жоқ әуеннің адалдығына дәлел. Бұған қоса хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.у.) «қылыш-қалқан» биін билегендерді «қанеки!» деп қолдауы – шариғатқа қайшы емес ойын-сауықтардың дұрыстығына дәлел бола алады.

3. Әл-Бухаридің хадис кітабында Айша анамыздан төмендегі хадис риуаят етілді (Аллаһ Тағала одан разы болсын!).

عَنْ عَائِشَةَ أَنَّهَا زَفَّتْ امْرَأَةً إِلَى رَجُلٍ مِنْ الْأَنْصَارِ فَقَالَ نَبِيُّ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَا عَائِشَةُ مَا كَانَ مَعَكُمْ لَهْوٌ فَإِنَّ الْأَنْصَارَ يُعْجِبُهُمْ اللَّهْوُ

«Ол (Айша) бір қызды аңсарлық біреуге ұзатқан еді. Пайғамбарымыз (с.а.у.) оған уа, Айша сендерде көңіл көтеретін нәрсе болмады ма? Аңсарлықтар көңіл көтергенді ұнататын халық» деді. Басқа бір риуаятта: «Айша анамыз аңсарлық өзіне туысқан боп келетін бір қызды ұзатқан еді. Пайғамбарымыз «қызды ұзаттыңдар ма?» деп сұраған еді, үйдегілер «иә» деп жауап берді. Аллаһ Елшісі (с.а.у.): «Онымен бірге өлең айтатын біреуді қоса жібердіңдер ме?-деді. Айша анамыз «жоқ»-деді. Пайғамбарымыз (с.а.у) аңсарлықтар ғазалды (Әйел баласын мақтайтын өлең түрі немесе лирикалық жырлар) ұнататын халық. Онымен бірге «Біз сендерге келдік, біз сендерге келдік, сендерге Аллаһтың есендігі болсын! Бізге де Аллаһтың есендігі болсын» деп (жыр) айтатын біреуді жібермедіңдер ме?» (Ибн Мәжа, хадистің дәрежесі «сахих») - дегені риуаят етілді.

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَرَّ بِبَعْضِ الْمَدِينَةِ فَإِذَا هُوَ بِجَوَارٍ يَضْرِبْنَ بِدُفِّهِنَّ وَيَتَغَنَّيْنَ وَيَقُلْنَ نَحْنُ جَوَارٍ مِنْ بَنِي النَّجَّارِ يَا حَبَّذَا مُحَمَّدٌ مِنْ جَارِ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَعْلَمُ اللَّهُ إِنِّي لَأُحِبُّكُنَّ

4. Хадис Әнас ибн Мәликтан риуаят етілді. (Аллаһ Тағала одан разы болсын!). Ол былай деді: Пайғамбарымыз (с.а.у.) бір ретте Мәдинаның бір жерінен өткен еді. Сол жерде кейбір (кішкентай) қыздардың даңғараларын шалып былай деп ән айтып жатқандарын естіді:

«Біз Бәни Нәжжардың қыздарымыз

Мұхаммед қандай жақсы көрші»

Пайғамбарымыз (с.а.у.) оларға: «Аллаһ Тағала біледі, мен сендерді қатты жақсы көремін» деді.

Ибн Мәжада келген бұл хадистің дәрежесі хадис ғалымдары бойынша сахих (Насруддин Әлбани да өзінің «Сахих уа дағиф Ибн Мәжа» кітабында бұл хадисті «сахих» деп бағалаған). Егер өлең айтып, музыка аспабын қолдану харам болғанда, пайғамбарымыз (с.а.у.) оларға жоғарыдағы «Аллаһ Тағала біледі, мен сендерді қатты жақсы көремін» деген қолдау сөзін айтпас еді.

Жоғарыдағы сахих хадистерден Пайғамбарымыздың (с.а.у.) даңғара сүйемелінде бір неше рет ән тыңдағанына, тіпті құптап, қолдағанына куә болдық. Енді осы жерде кейбір жандар жоғарыдағы хадистерге сүйене отырып, "тек даңғара аспабын ғана тыңдауға болады" деп басқа музыкалық асбаптарға шектеу қоюы мүмкін. Алайда пайғамбарымыздың мұндай бір шектеуді білдіретін сахих ешбір хадисі риуаят етілмеген. Бар болғаны "даңғара" арабтарда кең қолданысқа ие музыкалық асбап болғандықтан пайғамбарымыздың (с.а.у.) оның сүйемеліндегі кейбір әндерді тыңдаған. Ал бұл жағдай басқа аспабтардың харамдығын білдірмейді. Сондықтан кезкелген музыка аспабы егер адамды еліртіп, жаманшылыққа жетелейтіндей кейіпте тартылмаса, онда оған – рұқсат.

Сұрақ:

Бір кісі маған жұма намазының алдында ешбір сүннет намаз оқылмайды, оның ешқандай дәлелі жоқ, тіпті «бидғат» деді. Сұрайын дегенім біз оқып жүрген жұманың алғашы төрт рәкат сүннет намазының қандай дәлелі бар?

Жауап:

Жұма намазының алдында сүннет намаз бар дейтін мәзһабтар ең әуелі жұма намазының бесін намаздың орнына жүретіндігін алға тартады. Сондықтан жұма намазындағы екі рет азан шықыру, хұтба оқу, парыз намазының төрт рәкаттан екі рәкатқа түсуі секілді арнайы шариғи дәлелдермен бекітілген ерекшеліктерінен тыс басқа барлық мәселелерде жұма намазы бесін намазы секілді өзгеріссіз қала береді.

Имам әл-Бұхари өзінің сахих хадистер жинағында «Жұма намазының соңындағы және алдындағы сүннет намаздар» деп арнайы тарау ашқанымен, жұманың соңғы сүннетіне байланысты хадисті ғана келтіріп, ал алдыңғы сүннеті жайлы ешқандай хадис бермеген. Оның орнына бесін намазының алды мен соңында оқылатын сүннет намаздарды көрсеткен.

Имам әл-Бұхаридың бұлай жасауында жұма намазын бесін намазына «қияс» яғни, салыстыруы жатыр. Яғни бесіннің алды мен соңында сүннет намаздары болатыны секілді жұма парызының да алды мен артында да сүннет намаз бар деген сөз.[1]

Имам ән-Нәуауи өзінің мұслимның сахихына жазған «әл-Минһаж» атты кең түсіндірмесінде: «бесіннің алдында оқылатын сүннет намазды жұманың алдында да оқу сүннет» - деген.

عن علي قال كان رسول الله يصلي قبل الجمعة أربعا وبعدها أربعا

Алидан (р.ғ.): «Алла елшісі (с.а.у.) жұманың алдында және артында төрт рәкаттан намаз оқитын еді» дегені риуаят етілді.[2] Бұл риуаяттың тізбегіне Хафиз Зәйнуддин әл-Ирақи «жәййд»деп жақсы баға берген.[3]

Сондай-ақ Алла Елшісінің (с.а.у.) жанынан бір елі айрылмайтын ғалым сахаба Ибн Мәсғұдтың жұма намазының алдында уа һәм артында төрт рәкат намаз оқығандығы сахих жолмен риуаят етілген.

عن قتادة أن بن مسعود كان يصلي قبل الجمعة أربع ركعات وبعدها أربع ركعات

Қадатадан (р.а.): «Абдуллаһ ибн Мәсъуд (р.а.) жұманың алдында төрт рәкат және соңында төрт рәкат намаз оқитын еді»[4]- дегені риуаят етілді. Ибн Хажар Асқалани бұл хабарды «сахих» деп бағалаған. Тіпті Абдурраззақтың «мұсаннафында» Ибн Масғұдтың жұманың алды мен артында төрт рәкат сүннет намаз оқуды бұйыратындығы риуаят етілген. Ибн Масғұдтың бұлай жасауы Алла елшісінен (с.а.у.) жұма намазының алды мен артындағы сүннет намаздар жайлы қандай да бір хадисті білгендігінен. Әйтпесе, Алла елшісінің жанында үнемі жүретін сахабаның мұндай мәселені ойдан ижтиһадтпен айтпасы анық. Ибн Мәсғұдттың көзқарасын Ибн Мұбарак, Сұфиянус-сәури сынды табиғиндер де ұстанған[5].

عن نَافِعٍ قال كان بن عُمَرَ يُطِيلُ الصَّلَاةَ قبل الْجُمُعَةِ وَيُصَلِّي بَعْدَهَا رَكْعَتَيْنِ في بَيْتِهِ وَيُحَدِّثُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم كان يَفْعَلُ ذلك

Нафиътан риуаят етілді. Ол былай деді: «Абдуллаһ ибн Омар жұманың алдында намазды созып оқитын. Ал жұмадан кейін үйіне барып екі рәкат намаз оқитын еді. Және ол (ибн Омар) Алла елшісі де (с.а.у.) осылай істейтін еді деп айтатын».[6] Имам Ән-Нәуауи өзінің «әл-Хұласасында» Әбу Дәуідте риуаят етілген бұл хадисті Бұхаридың шартына сай «сахих» деп бағалаған[7]. Бұл риуаяттан жұма алдында нәпіл немесе сүннет намаздың бар екенін аңғарамыз.

Бұхаридағы риуаятта Алла елшісі (са.у.): «Әрбір екі азаның (азан мен қамат) арасында (сүннет) намаз бар»[8] деген. Басқа бір сахих хадисте: «Әрбір парыз намаздың алдында екі рәкат намаз бар»[9] - делінген. Ибн Хажар жұма намазының алдында оқылатын сүннет намаздың қуатты дәлелі ретінде осы хадисті көрсеткен.[10] Ендеше жұма уақыты кіргеннен кейін ханафи мен шафиғи мәзһабындағыдай төрт, немесе өзге кейбір мәзһабтағылардай екі рәкат сүннет намаз оқып жатқан адамға сенің мынауың «бидғат» деп қарсы шығу әсте дұрыс емес.

Қайрат Жолдыбайұлы

Бірінші найб мүфти,

«Әзірет Сұлтан» мешітінің бас имамы.

[1] Бадруддин Әбу Мұхаммед Махмуд ибн Ахмад әл-Ъайни, Ъумдатул-Қаари шарху Сахихил-Бұхари, 5-том, 126-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 2005 ж.

[2] Сүлейман ибн Ахмад ибн Айюб Әбул-Қасым әт-Табарани, әл-Мұъжамул-әусат, 2-том, 172-бет. «Даарул-харамайн» баспасы, Каир. Һижри 1415 ж.

[3] Зәйнуддин Әбул-фадл Абдур-рахим ибн әл-Хусайни әл-Ирақи, Торхут-тасриб фи шархит-тақрииб, 3-том, 36-бет. «Дарул-кутубил-илмия» баспасы, Бәйрут, 2000 ж.

[4] Әбу Бәкір Абдур-Раззақ ибн Һүмам әс-Санъани, Мусаннафу Абдир-Раззақ, 3-том, 247-бет. «Әл-Мәктабул-ислами» баспасы, Бәйрут, Һижри1403 ж.

[5] Мухаммед ибн Иса Әбу Иса әт-Тирмизи, Сунанут-тирмиз, 2-том, 401-бет. «Дарул-ихиаайт-турасил-араби» баспасы, Бәйрут.

[6] Мухаммед ибн Иса Әбу Иса әт-Тирмизи, Сунанут-тирмиз, 1-том, 294-бет. «Дарул-ихиаайт-турасил-араби» баспасы, Бәйрут.

[7] Әбу Закария Мухиддин ән-Нәуауий, Хулаасатул-ахкаам фи муһимматис-сунан уа қауааъидил-ислам, 2-том, 811-бет. «Муссисатур-рисала» баспасы, Бәйрут, 1997 ж.

[8] Сахихул-Бұхари. 1-том, 225-бет. «Дәру Ибни Кәсир баспасы», Бәйрут, 1987 ж.

[9] Мұхаммед ибн Хиббан ибн Мұхаммед, Сахих ибн Хиббан, 6-том, 208- бет. «Мүуссатур-рисала» баспасы, Бәйрут, 1992 ж.

[10] Ибн Хажар Асқалани, Фатхул-Баари, 3-том, 351-бет.

Сұрақ:

Құдай қаласа, жақында әйелім босанбақ. Баламыздың атын өзім қойсам деп едім. Кейбіреулер «Баланың атын имам қою керек» дегенді алға тартады. Ол міндетті ме? Баланың оң құлағына азан, сол құлағына қамат оқылуының себебі не? Азан мен қаматтың мәтінін де берсеңіздер.

Жауап:

Ислам дінінде сәби өмірге келгенде әке - шешенің орындауға тиісті болған міндеттерінің бірі, баланың құлағына азан шақырып жақсы ат қою.

Азан шақырып ат қою Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) бері келе жатқан үрдіс. Яғни сүннет амал. Ибн Аббастың (р.ғ.) риуаят етуі бойынша Алла елшісі (с.ғ.с.) немересі Хасан дүниеге келгенде, оның оң құлағына азан, сол құлағына қамат оқыған (Тирмизи, Әдаһи, 15).

Дүниеге келген сәбидің ең алғашқы естіген даусы азан үні болғаны дұрыс. Өйткеніі оқылған азан мен қамат, сәбиге жасалған алғашқы иман қадамы болып табылады. Азанның мағынасы мен мазмұнында тәкбір (Алланың Ұлылығы), таухид (Алланың бірлігі), пайғамбарлық және намаз сияқты діннің негіздері қамтылған.

Азанды білген кез келген мұсылман баласы баланың атын қоя алады. Міндетті түрде имамның немесе молданың азан шақыруы шарт емес. Егер де жас кезінде балаға қандай бір жағдайлармен азан шақырылмаса, есейген кезінде де шақыруға рұқсат етілген.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ат қою жөнінде бірнеше өсиет пен ескертулер жасаған. Бір хадисте: «Қиямет қайымда әркім аттарымен және әкелеріңнің есімімен шақырыласыңдар. Олай болса жақсы ат қойыңдар» деген. (Бухари, Әдеб, 108) Дүниеге келген сәбиге бір жетіге дейін ат қойған абзал.

Ал азан шақырып ат қоюдың тәртібіне келер болсақ, ең әуелі азаншы құбылаға жүзін қаратып сәбидің оң құлағына азан шақырады да, үш рет атын айтады. Кейін екінші жағына яғни сол құлағына қамат түсіріп, үш рет аты аталады. Міне осыдан кейін жақсы тілек қосуға да болады.

Оң құлағына азан, сол құлағына қамат түсіруінің бір себебі, бұл екеуі намаздардың алдында әрдайым қатар келеді. Сондықтан нәрестеге екеуін қатар оқиды. Алайда, жас нәрестенің құлағына азан мен қамат айтылғанмен, артынша намаз оқылмайды. Осы оқылмаған намаз адам өмірден өткен кезде азан, қаматсыз өтеліп барып жерленеді. Бұл намаз «жаназа намазы» деп аталады. Бұдан алатын ғибрат адамның өмірге келіп, кетуі бейне бір азан, қамат айтылған соң намаздың дереу басталатыны секілді, қысқа ғана өмір берілгенін көрсетеді. Өмірдің қысқа екенін осылай білген жан, Аллаға жақындайтын, Алла разы болатын амалдарды мол істейтін болады.

Азан мен қаматтың мәтіні төмендегідей:

Аллаһу акбар Аллаһу акбар

Аллаһу акбар Аллаһу акбар

Әшһәду әллә иләәһә иллаллааһ

Әшһәду әллә иләһә иллаллааһ

Әщһәду әннә Мухаммәдәр расуулуллааһ

Әщһәду әннә Мухаммәдәр расуулуллааһ

Хаииә ьаләссаләәһ

Хаииә ьаләссаләәһ

Хаииә ьаләл фәләәх

Хаииә ьаләл фәләәх

Аллаһу акбар, Аллаһу акбар

Ләә иләәһә иллаллааһ!

(Азан шақырылып болған соң оң құлағына аты үш рет айтылады. Іле сол құлағына қаматты оқырда тура азандағы сөздерді айтады. Бірақ соңындағы «хаииә ьалал фалах»сөзінен соң «қад қамәтиссаләһ» деп екі рет айтып барып қалған сөздермен тәмамдайды. Қаматтан кейін де үш рет аты аталады).

Жауап:

Рамазанда бір ай толық ораза ұстаудың парыздығы Құран және хадисте нақты бекітілген. Құранда: «Сендердің араларыңда кімде-кім Рамазан айының туғанын көрсе, сол күні ораза ұстасын.

Сырқат немесе жолаушылар ораза айында ұстай алмаған күндерін басқа күндері өтесін»[1] - делінсе, Алла елшісі (с.ғ.с.): «Жаңа туған айды көрген кезде ораза ұстаңдар, екінші жаңа туған айды көрген кезде ауыздарыңды ашыңдар. Егер аспан бұлтты болса, Шағбан айын отызға толықтырыңдар»[2],- деп рамазан оразасын бір ай толық ұстау керектігін бұйырған.

Сондықтан Рамазан айының басында үш күн, ортасында үш күн, соңында үш күн ораза ұстаса болады деген сөздiң ешбiр негiзi жоқ. Бәлкім кейбір адамдар Абдуллаһ ибн Амрден (р.а.) риуаят етiлген «Ай сайын үш күн ораза ұстау – жыл бойы ораза ұстағанмен тең болады»[3] және Әнас ибн Мәлік (р.а) жеткізген: «Ережеп айының басында, ортасында, аяғында ораза ұстасаң, ережеп айының барлық күндерінде ораза ұстағандай сауапқа ие боласың. Өйткені, бір жақсылық он есеге еселенеді»,-делінген хадистердегі нәпіл оразалармен шатастырып жүрген болуы мүмкін. Хадистерден көрiнiп тұрғанындай үш күндiк нәпiл оразаның Рамазан айының оразасына ешбiр қатысы жоқ.

Если кто-то спросит вас: «Ты ханафит или мусульманин?», знайте, что он лишён разума. Он запутался сам в себе. Если, например, вы бы были в другой стране, и кто-то спросил бы вас: «Где вы живёте?», что бы вы ответили? Вы не скажите, что вы живете на улице Мичемлейн, потому что для этого человека, живущего в другой стране, улица Мичемлейн ни о чём не говорит. Вы не скажите, что вы живёте в районе Стресем, потому что и это для него ничего не значит.

Если вы будите в другой стране, и кто-то спросит вас: «Где вы живёте?», вы скажите: «В Англии», если бы вы были в Бирмингеме, и кто-то спросил вас: «Где вы живете?», вы бы ответили: «В Лондоне». Если бы кто-то в Лондоне спросил вас, где вы живете, вы бы ответили: «В районе Стресем», и если бы вы были в районе Стресем и кто-то спросил вас: «Где вы живете?», вы бы ответили: «На улице Мичемлейн».

А теперь перейдем к тем, кто спрашивает: «За кем вы следуете?». Братья, хвала Аллаху, мы Умма Пророка Мухаммада (мир ему и благословение Аллаха), мы все следуем за Мухаммадом (мир ему и благословение Аллаха)!

И теперь, если вы скажете кому-то, что живёте на улице Мичемлейн, не будет ли глупым звучать вопрос: «Разве вы не живете в Англии?! Разве вы не живете в Лондоне?!». Брат, я живу в Англии, в которой есть город Лондон, в котором есть район Стресем, в котором есть улица Мичемлейн. Я живу в доме под номером 8 на улице Мичемлейн.

Хвала Аллаху, это полный ответ, никто после этого не будет спорить с вами.

Поэтому, когда мы говорим, что мы ханафиты или последователи школы Деобанд, это значит, что мы из Уммы Пророка Мухаммада (мир ему и благословение Аллаха), потому что ни среди секты къадияни, ни среди шиитов, ни среди христиан, ни среди буддистов, ни среди иудеев нет ханафитов.

Когда ты говоришь, что ты ханафит, это значит, что ты мусульманин, ты веришь в Посланника Аллаха (мир ему и благословение Аллаха), и религия дошла до тебя через Имама Абу Ханифу (да смилуется над ним Аллах). Если кто-то скажет, что он последовать школы Аль-Азхар — МашаАллах, это полный ответ, ибо это значит, что он мусульманин, и знания он получал через шейхов Аль-Азхара.

Если кто-то скажет, что он из последователей школы Деобанд, то нет ошибки и в этом. Деобандийцы, в своём большинстве, ханафиты. Это значит, что он мусульман, верит в Пророка Мухаммада (мир ему и благословение Аллаха), он ханафит, и в наше время знание до него дошли через учёных «Даруль Улюм Деобанд». Это и есть ваш иснад, это и есть ваша цепочка в получении религии. Поэтому нет ошибки в назывании себя таким образом, так же, как и в случае, если вы скажите, что живёте на улице Мичемлейн, в районе Стресем, в городе Лондоне, который находится в Англии. Никто не будет против этого.

Так почему же вы должны стыдиться называть себя ханафитами?! Люди могут сказать вам: «Нет, брат, ты не ханафит, ты не маликит!!». Они говорят, что они последователи саляфов. Становится непонятно, кто они: мусульмане, христиане, индуисты, атеисты, джахили, многобожники? Если ты говоришь, что ты саляфит, то ты просто забываешь о смысле этих слов.

Саляфит просто значит, что ты из числа последователей предщественников. А они могут быть кем угодно: мусульманами, кафирами, христианами, иудеями, многобожниками, большими грешниками, джахилями и т.д.

Если ты хочешь сказать, что ты из последователей праведных предком, то должен называть себя из числа последователей ас-саляфу салих. Но и в этом случае указание на праведных предков не имеет уточняющего смысла, ибо праведность не указывает на источник знаний. В случае, если ты называешь себя ханафитом, становится понятно, что ты из последователей одного из величайших ученых этой Уммы. Если ты говоришь, что ты шафиит, то становится ясно, что ты один из последователей величайшего имама этой Уммы. То же самое, когда ты говоришь, что ты ханбалит или маликит. Этого не нужно стыдиться! Это то, чем нужно гордиться! Если ты следуешь за имамом — у тебя нет проблем, ты в безопасности. А если нет — то ты заблудился.

Имам Ағзам һижраның 80 (699 ж.) жылында Ирактың Куфа қаласында дүниеге келген. Толық аты-жөні – Нұғман ибн Сәбит, ұлты парсы. Өз ғасырының ірі ғалымы болғандықтан оны – «имам Ағзам», «ең үлкен имам» деп атаған.

Имам Ағзамның көзқарастары басқа ғалымдарға қарағанда кеңпейілділік, жеңілдік дінінің рухына сай келгендіктен, «Әбу Ханифа» деп аталған. Арабша «әбу» тек қана әке мағынасында емес, сонымен қатар, бір нәрсеге өкілдік, иелік мағынасында келеді.

Әбу Ханифа деп аталу себебіне бірнеше деректер келтіріледі.

1. Әбу Ханифа – «Ханиф» ислам дініне шынайы беріліп, соның жолымен жүрген яғни «діннің әкесі» деген мағынаны білдіреді.

2. Әбу Ханифа – «Ханиф» парсыларда сол кезде сия сауыттың аты болған екен. Имам Ағзам сол кезде сия сауытын жанынан бір елі тастамайтын еді. Сондықтан оны «сия сауыттың» әкесі деп атаған деседі.

3. Әбу Ханифаның «Ханифа» атты қызы болған. Соның құрметіне Әбу Ханифа деп аталған дейді.Алайда бұлардың ішінде ең шындыққа жақыны бірінші келтірілген дерек яғни «діннің әкесі» деген атау болып табылады. Өйткені оның Ханифа атты қызы болмаған тек қана бір ақ ұлы болған дейді.

Әбу Ханифаның әкесі Сәбит туралы деректер аз сақталған, бірақ оның бай саудагер болғаны белгілі. Ол бала күнінде өзінің әкесі — яғни, Әбу Ханифаның атасымен бірге мұсылмандар әміршісі, әрі діни ұстазы қадірлі хазіреті Әли ибн Әбу Талибпен кездесу бақытына ие болады. Сонда мұсылмандар әміршісі Сәбитке және оның ұрпақтарына аса жоғары Аллаһ Тағаладан береке тілеп, дұға қылған болатын.

Оның әкесі кішкентай кезінде қайтыс болып кетеді. Әбу Ханифаның жас кезінде негізгі қызыққан ілімі – діннің иман негіздерін зерттейтін «кәлам» саласы еді. Куфа – Ирактың ең үлкен шаһарының бірі. Ол жерде көптеген ағымдар болған. Аса зерек имам Ағзам сол ағым өкілдерімен пікір таласып, ой жарыстырған.

Хазіреті имам Ағзам сахабалардың он алтысын көрген, оның сегізінен хадистерді риуаят еткен.

Имам Ағзамның жалпы 40 мыңға жуық шәкірті болған солардың ішінде бес мыңы (мужтаһид) ғалым шәкірттер болған деген деректер келтіріледі.

Ал өзінің дәріс алған ұстаздарына келер болсақ олардың саны 4 мыңға жуық болған. Ең үлкен ұстазы табиғиндерден болған Куфалық Амир ибн Шарахил. Ол кісі Пайғамбарымыздың 500 сахабасын көрген еді.

Әбу Ханифа харамнан барынша сақтанатын еді. Егер бір нәрседен шүбәланса, заттарын дереу садақаға таратып жіберетін. Бірде досы Хафс ибн Абдурахманға заттарын тапсырып, сатуға жібереді. Заттарының арасында бір киімнің нұқсан екенін ескертіп, осы киімді сатқанда ақаулығын айт дейді. Досы киімдерді сатуын сатқанымен, әлгі киім жайлы ескертпені ұмытып кетеді. Алған адамның кім екені де есінде қалмаған. Кейін осы мәселені Әбу Ханифа білгенде, сол заттардан түскен барлық қаржыны садақаға таратады. Сондықтан дәулетінде береке бар еді.

Хадис іліміндегі орыны:

Халаф ибн Аюб: «Аллаһ Тағаладан жеткен ілім Пайғамбарымыз Мұхаммед с.ғ.с ға келді, одан кейін Оның сахабаларына келді, одан кейін табиғиндерге келді, одан кейін имам Ағзамға және оның серіктеріне келді. Қалаған адам осы сөзге келісіп риза болсын, қаласа осы сөзге ашуланып іші күйсін»- менің айтарым осы деген екен.

Әбу Юсуф: «Хадис түсіндірмесін Әбу Ханифадан артық білген адамды көрмедім. Сондай-ақ Әбу Ханифа «сахих хадистерді» де маған қарағанда көп білетін еді»-дейді.

Абдулла ибн Дауд: «Әрбір мұсылман намазында Әбу Ханифаның ақысына Алладан тілек-дұға етіп, оның фиқһ үкімдерін жадында алып жүруі уәжіп» деген.

Меккелік Ибраһим: «Әбу Ханифа заманының озық ойлы, білгір адамы еді»-дейді.

Яхиа ибн Наср: «Әбу Ханифаның: «Менде хадис ілімінен бірнеше сандық бар. Мен солардың ішінен пайдалану үшін бір азырағын ғана шығардым» дегенін естідім»-дейді.

Фиқһ саласындағы орыны:

Уакиъ ибн Аль Жаррах (имам Шафиъдың ұстазы): «Әбу Ханифадан өткен фақиһ ғалымды және одан өткен ықыласты намазхан адамды көрмедім»-деген екен.

Имам Шафиъ: «Кімде кім фиқһ ғылымын үйренгісі келсе Әбу Ханифа мен оның серіктерінің жолын ләзім тұтсын. Өйткені адамдардың баршасы фиқһ ілімінде Әбу Ханифаның алдында оның жанұясы сияқты»-деді.

Наср ибн Шамил: «Әбу Ханифа келіп фиқһты айырып-ажыратып адамдардың көкірегін оятпағанда олар сол күйінше фиқһ ілімін білместен ұйықтап жата берер еді»-дейді.

Әбу Жаъфар Ар-Рази: «Әкемнің: «Әбу Ханифадан өткен фақиһ ғалымды, одан өткен тақуа адамды көрмедім» деп айтқан сөзін естідім»-дейді.

Жаъфар ибн Рабиъ: «Әбу Ханифамен 5 жыл тұрдым. Сондағы менің байқағаным: Әбу Ханифа қашан көрсең үндемей жүрер еді. Егер фиқһ жөнінде бір мәселе сұрала қалса ашылып сөйлегені соншалық тасқындаған селдей ағыза жөнелер еді»-дейді.

Жарир: «Ағмаш деген ғалым егер фиқһ жайлы күрделі мәселе көтеріле қалса, дереу Әбу Ханифаға жіберер еді»-дейді.

Расында Әбу Ханифа фиқһ саласын ретке келтіріп, оны баптарға бөлген ең алғашқы адам. Одан кейін Мәлік ибн Анас осының негізінде өзінің «Муатта» атты еңбегін жарыққа келтірді.

Оның ақылдылығы мен зейіні:

Язид: «Әбу Ханифадан өткен тақуа зейінді адамды көрмедім»-дейді.

Харижа ибн Мусъаб: «Мыңдаған ғалым-машайықтарға жолықтым. Солардың ішінен үшеуінің зейініне, біліміне таң қалдым. Олардың бірі Әбу Ханифа болатын»-дейді.

Оның құлшылық-ғибадаттары:

Суфиан ибн Ғуайнаһ: «Біздің заманымызда Меккеге келген адамдардың ішінен Әбу Ханифадан көбірек намаз оқитын адам болмады»-дейді.

Мутиъ: «Түннің бір уағында Меккеге тауап етейін деп келгенімде тауапшылардың арасынан үнемі Әбу Ханифаны көретін едім»-дейді.

Әбу Ғасим ән-Нәбил: «Әбу Ханифа намазды көп оқығаны соншалық замандастары оны «қазық» деп атар еді»-дейді.

Хафс ибн Абду Рахман: «Әбу Ханифа отыз жыл бойы түнгі намаздың бір ракағатына Құранды оқып шыққан еді»-дейді.

Оның Алладан қорқынышы:

Язид ибн Камит: «Әбу Ханифа Алладан қатты қорқынышта болатын. Бірде Али ибн Хусайн деген азаншы құтпан намазына «залзала» сүресін оқыды. Әбу Ханифа саптың артында еді. Намаз біткеннен кейін адамдар тысқа шыға бастады. Сонда мен Әбу Ханифаның жүзіне қарағанымда отырған күйде терең тыныстап, қатты ойланып отырғанын көрдім»-дейді.

Оның тақуалығы және шыдамдылығы:

Меккелік Ибраһим: «Көптеген Куфалықтармен мәжілісте болдым. Солардың арасынан Әбу Ханифадан тақуарағын көрмедім»-дейді.

Яхиа ибн Қаттан: «Әбу Ханифамен бірге талай сұқбаттарда болып, оның сөздерін тыңдадым. Алла атымен ант етейін! Оның жүзіне барлап қарайтын болсаңыз оның Алладан қатты қорқатынын оның бет-әлпетінен оқысаңыз болатын еді»-дейді.

Ибн Һишам: «Әбу Ханифа аманатқа өте ықтиятты адам еді. Егер бір сұлтан оны қазынаның басшысы етіп тағайындауды немесе арқасынан дүре соғуды ұйғарса, ол сөзсіз Алланың азабынан гөрі бұл дүниедегі азапты қалап, өзіне дүре соғуды таңдап алар еді»-дейді.

Хасан ибн Салих: «Әбу Ханифа тақуалығы соншалық харамнан қатты сақтанатын еді. Кейбір халал нәрселерден күмәнданатын болса оны да өзінен аулақ ұстар еді. Одан өткен тақуа, өзінің нәпсісіне және біліміне сақ адамды ешқашан көрмедім. Сондай-ақ оның бұл сақтығының бәрі қабірге даярлық еді»-дейді.

Сахл ибн Музахим: «Әбу Ханифаның үйіне кіргенімізде оның үйінен тек қана қамыстан тоқылған алашадан басқа еш нәрсе көрмедік»-дейді.

Мужалид: « Һарун Рашидпен бірге отырған кезімде, біздің үстімізге кездейсоқ Әбу Юсуф кіріп келді. Сонда Рашид оған қарап тұрып маған Әбу Ханифаның мінез-құлқын сипаттап берші дегенде, ол: «Алланың атымен ант етейін! Алла Тағала харам еткен нәрселерден өзін барынша тиған, байлардан алыс жүретін, үнемі үнсіз, ой үстінде жүретін орынсыз көп сөйлейтін мылжың емес еді.

Бір мәселе жөнінде сұралатын болса, білсе жауап беретін. Ей, мүміндердің патшасы! Өзі үшін және діні үшін көп ойланатын, сондай-ақ өз бойындағы кемшіліктерді тезінен түзеуге әрекет ететін. Ешбір жанды сыртынан ғайбаттап жамандамайтын керісінше оның жақсы жақтарын айтатын еді. Сонда Рашид: «Міне бұл ізгі адамдардың мінез-құлқынан!» деді.

Шарик әл –Қази: «Әбу Ханифа көп ойланып, аз сөйлейтін сондай-ақ фиқһ үкімдеріне ыждаһаттылықпен көңіл бұратын. Өзінің қол астындағы шәкірттеріне өте шыдамдылықпен, байсалды түрде тәлім беретін. Егер шәкірті қолында жоқ кедей болса оны қажетті нәрселермен қамтамасыз ететін. Сондай-ақ оның жанұясына да жәрдем беретін. Шәкірті алдынан оқып бітіріп шықса оған: «Харамды халалдан ажыратып, орасан зор байлыққа ие болдың»-дейтін. Сондай-ақ кемеңгер әрі ақылды адамдар арасында таласып-тартысудан аулақ жүретін ізгі жан еді»-дейді.

Имам Зуфар: «Әбу Ханифамен 20 жылдай сұқбатта болдым. Адамдар арасында одан бауырмашыл, одан шыншыл пенде көрмедім. Бар күш-жігерін ілімге және Аллаға құлшылық жасауға арнайтын. Мәжілістен тұрғаннан кейін аурулардың көңілін сұрайтын немесе жаназаға қатысатын немесе кедей адамдарға қарайласатын немесе олардың мұқтаждығы үшін ары бері жүгіретін. Күн батып, түн болған кезде құлшылыққа отырып, Құран оқитын. Осы тәртіппен өмірінің аяғына дейін осылай күн кешірді.

Әбу Ханифа өмірінің 52 жылын Омеядтар заманында 18 жылын Аббасидтер дәуірінде өткізді. Бұл екі династия пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) ұрпақтарын жасқы көрмей, оларды үнемі қуғындыққа ұшыратып отырды. Олардың соншалықты қысым жасауының себебі- қолдағы биліктен айрылып қалмау тұғын. Имам Ағзам қашанда Аллаһтың елшісінің ұрпағының жанында болып. Оларға қолдау көрсетіп отырды. Бұл – әділеттілікті жақтау мен пайғамбарымызға деген сүйіспеншіліктен туған іс-әрекет еді.

Әбу Ханифа осы екі ерекшелігі үшін екі династиядан қорлық көрді. Бірде Омеядтардың ең соңғы халифасы Мәруан ибн Мұхаммедтің Ирактағы әкімі Язид ибн Омар ибн Хубайра Әбу Ханифаның «Сейіттерге» жақтасқанын біліп, шақырып алып әдейі сынады. Мемлекеттік әртүрлі лауазымды қызметтерді ұсынды. Барлығын қабыл етпеді. Оны зынданға тастап, жапа шектірді.

Аббаситтік халифа Мансұр имам Ағзамға қазылық қызметті ұсынды. Ол тағы да жөн көрмеді. Ақырында оны қапасқа қамап ауыр жапа шектірді. Оның зындандағы халін Рашид Уасиди: «Күнде зынданнан шығарып, қамшымен он мәрте ұратын. Тіпті жүз он дүре соғып, қазылықты қабыл ет!»-деп күштейтін. Ол да: «Мен бұған лайық емеспін», — деуден танбайтын. Дүре соғылып жатқанда: «Аллаһым, құдіретіңмен мыналардың жамандығынан сақта», деп дұға ететін. Әбу Жағфар Әлмансур бірде Әбу Ханифадан: «Ей, Нұғман, ілімді кімнен алдың?» -деп сұрайды. Әбу Ханифа: «Омардың ізбасарларынан, Әлидің ізбасарларынан, Абдулла ибн Масғудтың ізбасарларынан алдым. Ибн Аббастың заманында одан ілімді ешкім болмады»,-деп жауап береді.

Әбу Ханифа барша мұсылмандарға пайғамбарымыз с.ғ.с. көрсетіп кеткен жолды үйретіп, «әл-Фиқһул-Әкбар» деп аталатын ақида кітабын мұра етіп қалдырды.

Алла тағаланың хақ діні Исламның екі қайнар көзі бар: бірі – қасиетті Құран Кәрім, екіншісі – пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистері мен сүннет жолы (өнегелі өмірі).

Құран – ұлы періште Жәбірейіл (ғ.с.) арқылы хазреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымызға уахи етілген Алла тағаланың сөзі. Оқиғалардың ұрымтал кезінде, зердеге тез түйіп, тыңдағандар құлағына құйып алуға жеңіл етіп 23 жыл бойы түскен. Содан бері оның бір сөзі де, бір әрпі де өзгермеген және өзгермейді де. Өйткені, оның қорғаушысы Өзі екенін Алла тағала Құран Кәрімде: “Құранды біз түсірдік, оны қорғайтын да өзіміз” (“Хижр” сүресі, 9-аят), – деп ескерткен.

Дінтанушы ғұламалар Құран тағылымдарын «ғұрпи Ислам», «ғылыми Ислам» деген екі сипатта түсіндіреді. Ғұрпи Ислам – мұсылмандар мойындаған парыздар (иман, намаз, ораза, зекет, қажылық, т.б.). Ғылыми Ислам – Құрандағы күллі ғылым (Жаратушы, жаратылыс, білім, билік, жер беті, аспан әлемі, пайда болу, өшу, құбылыстар, түрлі хикметтер, тіршілік заңдары, т.б.). Демек, Құран құлшылықтың қайнар көзі ғана емес, ғылымдар жиынтығы, ұлы танымның, кәміл имандылықтың негізі.

Құран – исламияттың негізгі Кітабы. Ислам діні құқықтық жағынан үкімді фиқһ әдіснамасы арқылы 4 дәлелге сүйене отырып шығарады. Олар – Құран, сүннет, ижма және қияс фукаһа. Бұлардан басқа истиһад, истиһсан, мәсәлиһи мурсәлә, зәрурет сияқты басқа да дәлелдері бар.

Құран Кәрім – барлық діни негіздердің бастауы. Адамның барлық рухани және материалдық қажеттіліктерін қамти отырып, екі дүние нығметтерін үйрететін ғылым, сондай-ақ, әмбебап, иләһи кітаптардың соңғысы. Адам бала-сына қияметке дейін тура жолды көрсететін құбыланама. Алла тағала Құранды өз қамқорлығына алғаны туралы біз жоғарыда айтып өттік. Ал иләһи кітаптардың өзгелері адамдар тарапынан өзгерістерге ұшырағаны мәлім.

Құран Кәрімде: “Яһудилер арасында кітап сөзін өзгертіп жібергендер бар. Біз тыңдадық, бірақ бойұсынбадық. Сен бізді тыңда, енді біз саған құлдық салмаймыз”, – дейді олар. Дінді мазақтау үшін “рағна” деген сөзді бұрып сөйлейді. Егер олар бұрмаламай, тыңдадық, бойұсындық, унзурна (дұрыс тыңда) десе, өздері үшін тіпті жақсы болар еді. Бірақ, күпіршілік жасағандары үшін оларды Алла рақымынан қақты. Біразы болмаса, көбі сенімге келмеді” (“Ниса” сүресі, 46-аят), – делінген.

Қасиетті Құранда бұрынғы иләһи кітаптардағыдай Аллаға, пайғамбарларға, періштелерге, кітаптарға, ақырет күніне, жақ-сылық та, жамандық та Алладан болатынына сену керектігі айтыл-ған. Мал-жанын, ұлтын, отанын, дінін қорғау және дін негіздерін үйрену, барлық құндылықтарды бойға сіңіру туралы уағыздалған.

Сондай-ақ, пайғамбарлардың бірінен соң бірі келуінде діни өзгерістер болған емес. Уақыт пен кеңістікке, әлеуметтік-саяси жағдайларға сай ғибадат пен шариғи үкімдер арасында ғана болмашы өзгешеліктер орын алып отырған. Алла тағала пайғамбарлар жіберу арқылы діннің шариғи үкімдерін толықтыра түсті.

Құранда ақыретке дейін орын алатын әр жағдайға, әр мәселеге қатысты қағидалардың барлығы қамтылды. Оның мағына жағынан теңдессіз иләһи күші және пара-сатты ұйқастары осы жағдайларға сәйкес пайда болған.

Алла тағала тек хазреті Мұхаммедке (с.ғ.с.) ғана емес, барлық пайғамбарларға да уаһи жіберген. “Ей, Мұхаммед! Біз Нұхқа және одан соңғы пайғамбарларға аян бердік, сол сияқты саған да ақиқатты аян еттік. Мұндай аян Ибраһимге де, Исмағұлға да, Ысқақ қа, Жақыпқа да және оның әулеттері Исаға, Аюпқа, Жүніске, Һарунға, Сүлейменге де жіберілді. Дәуітке Забурды сыйладық” (“Ниса” сүресі, 163-аят).

“Әрі үстем, әрі хикмет иесі Алла саған да, сеннен бұрын-ғыларға да осылайша аян берді” (“Шура” сүресі, 3-аят).

Ислам ғұламасы М.Хидари “Тарихут-Тәшриил-Ислами” де-ген кітабында: “Құран Кәрім хазреті пайғамбарымыз (с.ғ.с.) өмірінің 41-інші жылының 17-ші Рамазанында Хира тауында түсе бастады. Ең бірінші түскен аят бұл – “Әләқ” сүресі. Аяттар бөлек-бөлек түсіп, ең соңғы аят хижраның 10-шы, өмірінің 63-ші жылында Зулхижжа айының 9-шы қажылығында түседі. Бұдан кейін хазреті пайғамбарымыз (с.ғ.с.) 81 күн өмір сүрді”, – деген мәліметтер келтіреді. Ол “Бүгін мен сіздер үшін жіберілген дінді аяқтадым” деген аят еді.

Құран Кәрім – көркемдігі, әуездігі жағынан да теңдесі жоқ Кітап. Жекелеген сөздері мен сөйлемдерінен, баяндау тәсілдері мен сөздік мағыналарынан қы-лаудай кемшілік табу мүмкін емес.

Құран Кәрім екі жерде – Мекке мен Мәдинада түсті. Сондықтан сүрелердің басында «меккелік» және «мәдиналық» деп жазылады. Меккелік аяттар 10 жыл, 5 ай, 13 күнде түсіп біткен. Мәдиналық аяттар хижраның 10-ыншы жылынан бастап, пайғамбарымыз (с.ғ.с.) қайтыс болғанға дейінгі аралықта түскен, яғни бұл уақыт 9 жыл, 9 ай және 9 күнге созылған. Меккелік аятар мәдиналық аяттарға қарағанда көптеу. Меккелік аяттар Құран Кәрімнің 19/30 құраса, ал мәдиналық аяттар 11/30 құрайды.

Құран аяттарының «меккелік» немесе «мәдиналық» екенін және олардың қай уақытта түскенін жақсы білген абзал. Аяттың түсу себебін білмесе, оның ма-ғынасын түсіну қиынға соғады. Мәдинада үлкен 19 сүре түскен. Олар – “Бақара”, “Әли Ғымран”, “Ниса”, “Маида”, “Әнфал”, “Тәубе”, “Нұр”, “Ахзап”, “Қытал”, “Фатах”, “Хұжрат”, “Мұжадәле”, “Хашыр”, “Мүмтахина”, “Жұма”, “Мұнафиқун”, “Талақ”, “Тархим” және “Насыр” сүрелері. Қалған 71 сүренің меккелік екеніне дау жоқ. Ал 24-і шүбәлі болып саналады. Бұл сүрелердің «меккелік» не «мәдиналық» екенін айыру үшін мынадай ерекшеліктерге мән бер-ген жөн:

• парыздар мен үкімдер Мәдина-да түссе, дін әдістері мен таухид ілімі туралы аяттар Меккеде түскен;
• “Я аййуханнас” (Ей, адам-дар)» деп басталатын аяттар – меккелік, “Я аййуһалләзина әману” (Ей, иман келтіргендер)» деп басталатын аяттар – мәдина-лық болып табылады;
• меккелік сүрелер – қысқа, мәдиналық сүрелер ұзын болып келеді;
• меккелік сүрелер рухани тартымдылыққа, нәзіктілікке толы болса, мәдиналық сүрелер терең ойға құрылған;
• меккелік сүрелер толық әрі мазмұны салмақты, ал, мәдиналық сүрелер негізінен бұйрық райда болады;
• меккелік сүрелерде үмметке бұрынғы өткен қауымдар үлгі етіп көрсетілсе (мәселен, “олардың жағдайларынан ғибрат алыңдар” десе), ал, мәдиналық сүрелерде парыз, түрлі жазалар, жындар, амалдар мен ғибадаттар, т.б. қамтылған;
• меккелік сүрелерде христиан-дар мен яхудилерге арналған аяттар жоқ. Онда тек мүшіріктерге ғана айтылған. Мәдиналық сүрелерде христиандарға, яһудилерге және мұнафықтарға арналған аяттар бар.

Сүрелердің тәртібі хазреті пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өмір сүрген кезінде-ақ айқындалған. Ибн Аттияның айтуынша, “сү-релердің көбінің реті пайғам-барымыздың (с.ғ.с.) тірі уақы-тында белгілі болған”. Басқа сүрелер сахабалардың айтуымен орналастырылғанымен, оларға пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) қатысы болған. Расулулла (с.ғ.с.) “Мына сүре мына сүреден бұрын, басқа сүре бұдан кейін” деп көрсеткен.

Қолымыздағы қасиетті Құран Кәрім бүгінгі күнгі ұзын саны бір жарым миллиард болатын мұсылмандардың қолынан түспейтін Қасиетті Кітап. Хазреті Әбу Бәкір (р.а.) заманында жинақталып, хазреті Оспан (р.а.) бір нұсқалы кітап етіп шығарған Құран Кәрім бүгінгі күнге дейін еш өзгеріссіз жетіп отыр.

Хазреті Әбу Бәкір (р.а.) тұсында Құранды өзінің тікелей басшылығымен жинақтатқан. Орын алған бірер кемшілік болса, сахабалар тарапынан ескертіліп отырған.

Хазреті Оспанның (р.а.) дәуірінде Құран Кәрім құрайыш диалектісін негізге ала отырып, бір нұсқаға көшірілді. Қалған нұсқалары толықтай өртелді. Себебі ол кезде Құран оқуда көптеген диалектикалық ерекшеліктер бар еді. Бірақ, ешкім де Құранды бұзып оқымайтын. Хазреті Оспан (р.а.) Құран оқуында қате тапқан адамды жазалауға әмір еткен. Оның бұл ісіне сахабалар ризашылықтарын білдірген. Хазреті Әли (р.а.) “Егер хазреті Оспанның орнында болсам, мен де осылай істеген болар едім”, – деген.

Қасиетті Кітаптың бізге жеткен нұсқасының қалыптасу үдерісі бірнеше ғасырды қамтиды. Хазреті пайғамбарымызға (с.ғ.с.) түскен алғашқы кезеңде оны сахабалар сүйектерге, ағаштың қабықтарына жазса, ал кейіннен хазреті Әбу Бәкір (р.а.) заманында Зәйд бин Сәбиттің (р.а.), хазреті Әбу Бәкірдің (р.а.) және хазреті Омардың (р.а.) басшылығымен бір арнаға тоғыстырылды.

Хазреті Оспаның (р.а.) халифалық дәуірінде Құран үшінші рет толықтырылып жазылып, онда хазреті Әбу Бәкір (р.а.) уақытында жазылған Құранның нұсқасы басшылыққа алынды. Бұл уақытта да Құранның харакеттері мен оқылу тәртіптері әлі толық болмаған.

Құранның қазіргі нұсқасының өзі үш кезеңді бастан өткізді. Бірінші кезеңде, Әмәуилердің алғашқы халифасы Мағауия ибн Әбу Суфиян Әбу-л Әсәдқа тапсырып, ол қасиетті Құранның харакеттерін нүктелер ретінде орналастырады. Екінші кезеңде, Әбдумәлік ибн Мәруанның уақытында әріптердің арасын ажырату үшін нүктелер қояды. Үшінші кезеңде, Құранда-ғы харакеттер мен сүкүндер қойылған.

Қасиетті Құранның адам өмірінде алар орны ерекше. Ол адамзатты қараңғылықтан нұрлы жолға бастайтын Жаратқанның рахмет мейірім көзі. «…Еліңді қараңғылықтан жарыққа шығар…» («Ибраһим» сүресі, 5-аят). Адамға екі дүниеде бақыт сыйлайтын Тәңірдің қасиетті сөзі. Құранда адамды жер бетінің халифасы ретінде жаратқанын айтады. Яғни, адам Алланың жердегі өкілі деген құрметті сөз. Оны Құранда Алла тағала: «Ол сондай Алла сендерді жер жүзін-де орынбасар етті…» («Фатыр» сүресі, 39-аят), – деп негіздеген. Құрандағы адамзаттың Жаратқанға деген құлшылығы тек намаз, ораза секілді ғибадат түрімен ғана шектелмейді. Құлшылық мәнінің түсіндіру ауқымы өте кең көлемде қарастырылады. Адамның нәпсінің соңынан еріп, ең төменгі дәрежеге түсіп, рухани құлдырауға бейім екенін: «…Сосын оларды төмендердің төменіне қайтардық…» («Тин» сүресі, 5-аят), – деп, оған қан төгуші, залым, қиянатшыл, ашкөз секілді жаман әдеттерден қашуды және өзін аулақ ұстауды үндеп, көркем мінез-құлықты, жамандық пен әділетсіздікке қарсы қоғамдағы құнды тұлға болып қалыптасуын талап етеді.

Алла тағала қасиетті Құранда адамның қоғамдағы орны, оның өмір сүруі, тіршілігінің мәнін нақтылап, барлық сауалдарына жауап берген. Біздің ата-бабаларымыздың салып берген жолы, дәстүрі мен мәдениеті осы қасиетті Құраннан бастау алады. Олар Құранның мәнін терең түсіне біліп, оны өмірлік тәжірибесіне арқау еткен. Абай атамыз:

«…Құран рас Алланың

сөзі-дүр ол,

Тәуилин білерлік ғылымың шақ.

Алланың, пайғамбардың

жолындамыз,

Ынтамызды бұзбастық

иманымыз…», – деген өлең жолдарымен ата-бабамыздың дәстүрі Құран заңдылықтарына қайшы емес екенін негіздеп отыр.

Барлық болмыс атаулы мен таңғажайып ғаламның жаратушысы Аллаһ тағала Ислам діні арқылы діндерді толықтырып, кемеліне келтірді. Адамзаттың бақыты үшін Құран Кәрімді түсірді.

Құран аса дана һәм шексіз рақым иесі Хақ тағала тарапынан түсірілген адамзатты шынайы бақытқа жетелейтін, қияметке дейін бірде – бір әрібі өзгермейтін мәңгілік мұғжиза. Құран – Жаратқанның тура жолы әрі хаққа бастар нұр. Ол – соңғы пайғамбарлықтың құжаты, ханиф (тура) діннің тілі әрі Ислам шариғатының ата заңы.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Құран аяттарын неғұрлым көп жаттаған адамның жұмақта дәрежесінің соншалықты жоғарылайтынын айтады.

Абдуллаһ ибн Амр ибн ал – Асъ риуаят еткен хадисте: «Құран иесіне (Құран оқып жаттаған адам) былай делінеді: Оқы және жоғарыла (төрлет), оқы, дүниеде қалай оқыған болсаң дәл солай оқы, расында, сенің орның ең ақырғы оқылатын аятта»( Тирмизи, Әбу Дәуіт және Ахмад).

Расулуллаһ және бір хадисте Құран оқу адамды бүкіл болмысымен ізгілікке бет бұрғызатын айтады. Егер Құран оқитын мұсылманның ішкі дүниесіне үңіліп қарасаң, оның тап-таза екенін көресің, егер де жүріс-тұрысына қарасаң, оның көркем мінез-құлықты, биязы екенін көресің. Бұны пайғамбарымыздың мына хадисінен білеміз:

«Құран оқитын мүмин – дәл утружжә (цитрон, лимон) сияқты. Иісі хош, дәмі керемет.

Құран оқымайтын мүмин – дәл құрма секілді. Хош иісі жоқ, дәмі тәтті.

Құран оқитын мұнафық (екі жүзді) – райхан гүлге ұқсас. Иісі хош, дәмі ащы.

Құран оқымайтын мұнафық – ханзала (колоквинт) тәрізді. Хош иісі жоқ, дәмі ащы»( Бухари, Муслим, Тирмизи, Әбу Дәуіт, Нәсәи, және ибн Мәжә (Әбу Муса ал – Ашғариден)).

Абдуллаһ ибн Масғуд айтады:

«Кімде – кім Құранды сүйсе (жақсы көрсе), Аллаһ пен елшісі де ол адамды сүйеді. Кімде – кім Аллаһ пен елшісінің сүйіктісі болуды қаласа, онда өзінің Құранды қаншалықты сүйгендігіне қарасын»(Хайсәми және ат – Табарани).

Құранға деген махаббат оны оқуға байланысты. Бұл қасиетті кітапты оқу ең ұлы ғибадаттардың бірі әрі Аллаһқа жақындататын бірден – бір төте жол болып табылады. Аллаһ Тағала бізге қасиетті Құранды оқуды әмір еткен.

Құранда: «Құраннан оқи алатындарыңды оқыңдар»(Мүзәммил, 20) деп айтылса, Әбу Умәмә риуаят еткен хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Құран оқыңдар! Ол қиямет күні иесіне шапағат етеді»(Мүслим) – деген.

Келесі хадистерде Құранды оқудың қандай сауап екендігі айтылады:

«Кімде – кім Аллаһтың кітабынан бір әріп оқыса – бір сауап, ал бір сауап он сауапқа тең. Әлиф-ләм-мим («Бақара» сүресінің басы) бір әріп деп айтпаймын, әлиф бір әріп, ләм бір әріп, мим бір әріп»( Тирмизи (Абдуллаһ ибн Масғуд риуаят етеді)).

Яғни, әлиф-ләм-мим үшеуі үш бөлек әріп болып есептелгенде, үш сауап, ал үш сауап отыз сауапқа тең болады. Құранды жақсылап оқыған, әріптерін дұрыс айтуға машықтанған әрі аяттарға амал еткен мұсылман Құранды жазуға тағайындалған мәртебелі періштелермен бірге болатынын бізге мүминдердің анасы Айша риуаят еткен хадистен көреміз:

«Құранды шебер оқуға машықтанған жан Құранды жазуға тағайындалған мәртебелі періштелермен бірге болады, ал Құранды оқығанда кекештеніп қиналса, екі сауап алады»(Бухари, Муслим, Әбу Дәуіт және Тирмизи).

Аллаһ Тағала да әрдайым Құран оқитын және оған амал ететін пенделеріне сауабын еселеп беретінін айтады:

«Әлбетте, Аллаһтың кітабын оқитын, намазды толық атқаратын және Біз рызық етіп берген нәрселерден Аллаһ жолында жасырын және жария жұмсайтындар ешқашан бітпейтін сауда-саттықтан үміт етеді (Яғни, олар жақсы амал қайыр – садақа арқылы Аллаһтан сауап күтуден). Өйткені Аллаһ олардың сауаптарын толық етіп береді және Өз кеңшілігімен оларға қосымша сый береді. Әлбетте, Ол жарылқаушы әрі шүкір етуші (яғни, аз ғана игі амал үшін көп сый беруші)»(Фатыр, 29 – 30).

Құранды үйрету және жаттау «уәжіп кифаяға» жатады. Яғни, мұсылмандардың кейбірі үйретсе, бұл міндет жалпы үмбеттің мойнынан түседі. Керісінше жағдайда үмбеттің барлығы күнәһар болады. Пайғамбарымыз еш уақытта сахабаларға Құранды жеткізу және үйрету ісін кідіртпеген. Себебі, Аллаһ Тағала оған былай деп әмір еткен:

«Уа, Пайғамбар! Саған Раббың тарапынан түсірілген нәрсені жеткіз! Егер бұны істемесең, онда елшілікті жеткізбеген боласың»(Маида 67).

Аллаһ Тағала мұсылман үмбетін жер бетіндегі қайырлы үмбет етті. Бұл үмбеттің кітабы қасиетті Құран ең абзал кітап. Сол себепті бұл үмбетке осы кітапты жеткізіп үйретуде аянбай қызмет еткен.

Құран – барша адамзат пен жындар әлеміне ақыретке дейінгі бүкіл заманға түскен Иләһи мәңгілік үкімдер мен тәлімдердің қайнар көзі. Онда әрбір құбылыс пен тіршілік иелерінің сыпаты өз маңыздылығына қарай қымтылған. Шексіз ілім және құдырет иесі жіберген Қасиетті Кітапта жаратылыстағы барлық ақиқаттар мен ілімдердің дәнегі сақталған. Құран – күллі әлемнің ықшамдалған мазмұны іспетті. Сонымен қатар ол – араб тілі мен әдебиетінің және жалпы көркем сөз өнерінің түрлі заңдылықтарын толықтай ішіне бүкгіп, сөз зергерлерін еріксіз бас идірген иләһи кітап. Араб тілінің ерекшелігіне сай онда мағыналық тұрғыдан кең мағыналы аяттар, жалпыға тән және арнайы-жеке, шегі нақты бекітілген кейде нақты бекітілмеген үкімдер, түрлі мағыналарды білдіретін ортақ сөздер, метафоралық, метонимиялық, ұғым-категориялар да бар. Мүнымен қоса Құранда бәріне ұғынықты (мухкәм) және ұғыну мүмкін емес (Оның шынайы ақиқаты Жаратушыға ғана мәлім – мутәшәбиһ аяттар), аз сөзге көп мағына сыйғызған аяттар да ұшырасады. Демек, Пайғамбарымызға (с.а.с.) Құранды адамзатқа жеткізумен бірге түсіндіру міндеті де қоса жүктелген. Мұны Құран аяттарынан (Нәхл, 44, Ибраһим, 4) да көруге болады.

Бүкіл әлемдерге рақым етіп жіберілген Аллаһтың Елшісі Мұхаммед (с.а.с.) – Құранның ең ұлық тәпсіршісі. Сол себепті де, Жаратушының иләһи мақсатын ең терең ұғынып, оны өмірінің өзегіне айналдырған Ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.с.) ғибратты ғұмыры қияметке дейін келетін адамзатқа бірден-бір үлгі[1]. Қадірменді Айша анамыздың (р.а.) сөзімен айтсақ «Оның мінезі тұнып тұрған Құран»[2] еді.

Құран мен сүннет – ет пен сүйек секілді бір тұтас. Екеуін бір-бірінен ажырату әсте мүмкін емес. Бұған Пайғамбарымыздың (с.а.с.) : «Қиямет күні зекет бермеген адамның алдына мойнына оратылатын улы жылан шығады»[3] дей тұрып, артынша «Сараңдық жасағандары қияметте мойындарына оратылады» (Әли Имран, 180) немесе Мүминнің парасатынан қорқыңдар өйткені ол Аллаһтың нұрымен қарайды»[4] дегеннен кейін дереу «Күмәнсіз мұнда парасатты жандар үшін белгілер бар» (Хижр, 75) аятын оқуы бірден-бір дәлел. Пайғамбырымыз (с.а.с.) осылайша сүннетті аятпен бекітіп отырған.

Сахабалар да Пайғамбарымыздың (с.а.с.) осы ұстанымынан ғибрат алған. Олар кез-келген мәселені Құран мен хадистер бірлігі аясында қарастырып, түсіндіруге ерекше мән берген. Олардың қатарында муксирун (ең көп хадис жеткізген сахабалар) мәртебесіне жеткен Әбу Һурәйра (һ. 58/678 қб), Әнәс ибн Мәлик (һ. 93/712), Әбу Саид әл-Худри (һ. 78/697) және Айша анамыз (һ. 58/678) (р.а.) сынды сахабаларды бөле-жара атауға болады. Мысалы Әбу Һурәйра (р.а.) Пайғамбарымыздың (с.а.с.) «Әр туған сәби таза табиғатымен дүниеге келеді. Кейін оны анасы немесе әкесі яһудей, христиан немесе зороастрист (отқа табынушы) етіп жібереді» дегеннен кейін Аллаһ Тағаланың адамдарды осындай таза табиғатпен жарататындығына байланысты аятты (Рум, 30) оқыған[5]. Пайғамбарымыз (с.а.с.) бен сахабалардың ғибратты тәсілін негізге алған мухаддистер де өз хадис жинақтарының кез-келген бөлімнің басында алдымен сол тақырыпқа байланысты аяттарды келтіріп, содан кейін барып хадистерді беріп отырған. Мұндай жүйені Бухаридің Сахихынан, Бәғауидің Шәрхус-сунна және Нәуәуидің Риядус-салихинынан көруге болады. Яғни, Құран аяттары мен хадистер үнемі бір-бірін қуаттап, бір-бірінің мағыналарын аша түседі.

Мұсылман ғалымдары сүннеттің Құран алдындағы міндетін мына 3 категория[6] негізінде айқындауға болатынын алға тартады:

а). Сүннет – Құрандағы бір үкімді қуаттаушы. Құран мен сүннет ақиқатты ашып беру тұрғысында бір-бірін әрдайым қолдайды. Намаз, ораза, зекет, қажылық, ата-анаға мойынсұну, нақақ кісі өлтіру сияқты көптеген мәселелерде сүннет Құрандағы үкімдерді қуаттайды. Мысалы, «Олармен жақсы қарым-қатынас жасаңдар» (Ниса, 19) деген аятты «Әйелдер қақында Аллаһтан қорқыңдар (олардың құқықтарын сақтау тұрғысынан). Сендер оларды Аллаһтың аманаты ретінде алдыңдар және оларды Аллаһтың атымен уәде беріп өздеріңе халал қылдыңдар»[7] деген хадисімен қуаттаған.

ә). Сүннет – Құрандағы аяттарды түсіндіруші. Сүннет Құрандағы қысқа да нұсқа келетін кейбір аяттардың астарлы тұстарын жеткізіп, түсіндіреді, толықтырады. Жалпылай айтылған үкімдерді арнайы-жеке үкімдерге айналдырады және шегі бекітілмеген үкімдердің ара-жігін айқындап белгілейді

Тақырыпта аша түсу үшін бірнеше мысал келтірелік:

1. Сүннет Құрандағы құлшылыққа байланысты бірден түсінуге ауыр келетін ықшамды аяттардың мағынасын кеңіте түсуі.

Мәселен, намаздың парыз болу мәселесі. Құранда намаздың парыз болуы айқын болғанымен оның қай уақыттарда, қалай оқылатыны, рәкәт сандары және басқа да шарттары кең түрде баяндалмаған. Құранды тәпсірлеуші бірқатар ғалымдар «Күндіздің екі жағында және түннің күндізге таяу уақыттарында намазды орында. Шындығында жақсы істер жамандықтарды жояды» (Һуд, 114) деген аяттан намаздың бес мезгілін шығаруға тырысқанымен «Шындығында намаз мұсылмандар үшін белгілі уақыттарда парыз қылынды» (Ниса, 103) деген аяттағы «белгілі уақыттарды» нақтылап берген – сүннет[8].

Ардақты Елші (с.а.с.) намаз уақыттарын үйретумен қатар оның бүкіл шарттарын, қалай орындалатынын «Намазды менен көргендеріңдей етіп оқыңдар»[9] деу арқылы көрсетіп берген. Егер Құранда бұның бәрі егжей-тегжейлі баяндалатын болса, онда Қасиетті Кітаптың тек намазға ғана байланысты үкімдердің өзі қаншама көлемді беттерді алған болар еді. Сондықтан Құранда көптеген мәселе өте ықшамды түрде беріліп, оның егжей-тегжейлі баяндалуы Аллаһ Елшісіне (с.а.с.) жүктелген. Жоғарыда біз келтірген мысал намазға қатысты үкімдер ғана, алайда Құранда зекеттің де парыз етілгені белгілі, алайда оның қандай нәрселерден және қаншалықты мөлшерде алынатынын сүннет айқындап берген. Сонымен қатар, қажылық та парыз етілген, ал оның негізгі шарттары бізге сүннет арқылы келіп жеткен. Бұл мәселенің және тағы бір қисынды тұсы, егер Құранда кез-келген мәселе егжей-тегжейлі, бүге-шүгесіне дейін баяндалар болса, адам баласына өз ақылын қолдану қажеттілігі де қалмас еді.

Сонымен қатар Аллаһ Елшісі Құрандағы көптеген сөздердің мағынасын араб тілінде сөйлеген сахабалардың өзіне түсіндіріп, баяндап берген. Мысалы, Пайғамбарымыз (с.а.с.) Фатиха сүресіндегі «мағдубун аләйһим» «ашуға ұшырағандар» және «дааллиин» «адасушылар» деген сөздердің астарлы мәнін «ашуға ұшырағандар – иудейлер, ал адасушалар – христиандар»[10] деп ашып берген.

Ән‘ам сүресіндегі «Иман келтіріп, имандарын зұлымдықпен былғамағандар, міне оларға сенімділік бар және олар тура жолға түсірілгендер» (Әнғам, 82) аяты түскен кезде сахабалар «Уа, Аллаһтың елшісі зұлымдықтан (қиянат) қайсымыз ұзақ қала аламыз» деп қатты қорыққан. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.с.) «Ол сендердің ойлағандарыңдай емес, ол зұлымдық – Лұқманның (а.с.) баласына айтқанындай: «Балапаным, Аллаһ Тағалаға серік қоспа! Шын мәнінде серік қосу – үлкен зұлымдық» (Луқман, 13) деп сахабаларының қорқынышын сейілткен[11]. Иә, Пайғамбарымыз осылайша айтып түсіндірмесе бұл аяттың мағынасын біз мүлдем басқаша ұғынып, ондай иманға қол жеткізе алмайтынымызды ойлап, әрдайым мазасыз күй кешер едік.

«(Ораза кезінде) қара жіп пен ақ жіп бір-бірінен ажыратылғанға дейін ішіп-жеңдер..» (Бақара, 187) аяты түскен кезде кейбір сахабалар жастықтарының астына әлгіндегі жіптерді қойып, бұлар бір-бірінен ажыратылатындай болғанға дейін таңертең ішіп-жеулерін жалғастырған. Әлгіндей жағдайдан хабардар болған Пайғамбарымыз (с.а.с.) «ақ жіп» сөзінің мәні – «күндіздің жарығы», «қара жіп» сөзінің мәні – «түннің қараңғылығы» екенін білдіру арқылы таң шапағы атқанға дейін ішіп-жеуге болатынын айтып, мән-жәйды түсіндіріп берген[12].

«Оны тағы да бір рет түсу кезінде көрді» (Нәжм, 13) аятындағы сидрәтуль-мунтахадаАллаһ Елшісінің Аллаһты емес Жебрейілді көргендігі хадистерде айтылған[13].

2. Сүннеттің жалпы үкімді арнайы-жекеге айналдыруы.

Ниса сүресінде «Аллаһ Тағала сендерге балаларыңыз жайында еркекке әйелден екі есе мирас беруді бұйырады» (Ниса, 11) деп балалардың аналарына немесе әкелеріне мұрагер болатынына қатысты жалпы үкім қамтылған. Осы негіз бойынша әр бала мұрагер болатынына қарамастан, Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Біз пайғамбарлар мұра қалдырмаймыз, бізден қалғандар – садақа»[14] деп пайғамбарларға мұрагер болмайтынын ескертіп арнайы үкім айтқан. Сонымен қатар «(мирас қалдырушыны) өлтіруші мұрагер бола алмайды»[15] деп жалпы үкімді жекеге айналдырған.

3. Шекарасы бекітілмеген нақты үкімдерді түсіндіріп, шекарасын белгілеуі.

Мысалы: Маида сүресінің 38-аятында «Ұрлық жасаған әйел мен еркектің қолдарын кесіңдер.. » делінген. Бұл аятта қолдың кесілуі бұйырылған, араб тіліндегі «иад» сөзі толығымен қолды білдіріеді. Алайда қолдың білектен және ұрлық қандай жағдайда жасалғанда кесілетінен сүннет белгілеген[16].

4. Сүннеттің Құрандағы белгілі бір негіздің тармақтарын баяндауы.

Мәселен, Ниса сүресінің 29-аятында «Ей, иман келтіргендер! Өзара малдарыңды әділетсіздікпен жемеңдер. Бірақ өз ризалықтарыңмен саудаласу басқа» делінген. Құранда өзара ризашылықпен жасалған саудаға рұқсат берілген болса да, Пайғамбарымыз (с.а.с.) жеміс-жидектерді піспей тұрып сатуға тиым салған. Мұның себебі Пайғамбарымыз (с.а.с.) Мәдинаға қоныс аударған кезде мәдиналықтар жеміс-жидектерді сабақтарында тұрған кезде піспей тұрып сататын болған. Суық ұрып кеткенде, не ол ағаштың гүлдерінде бір ауру жайылған кезде, әлде күткен жеміс жақсы шықпайтын кезде сатушы мен алушының арасында көбіне дау-дамай туындайтын. Сондықтан Пайғамбарымыз (с.а.с.) ондай саудаға тиым салған болатын.

б). Сүннет Құраннан тәуелсіз (Құранда айтылмаған) үкімдер де қойған. Пайғамбарымыз (с.а.с.) Аллаһ Тағаладан кейінгі ислам діннің екінші маңызды қайнары. Құран пәлсафасынан алшақ кетпейтін Аллаһ Елшісінің (с.а.с.) мұндай үкімдері көп емес. Алайда ол үкімдердің дәрежесі Құрандағы үкімдермен бірдей болып табылады. Олардың қатарына: тырнақты жыртқыш құс пен үй есегінің етін жеуді харам етуі, апалы-сіңлілерді бір некенің астында ұстау, яғни ол екеуін бірдей әйелдікке алу, еркектерге алтын тағу мен жібек киюдің харам етілуі, қан жолымен харам болғандардың сүт ему арқылы харам етілуі т.б. үкімдерді жатқызуға болады.

Имам Шафи‘и сүннеттің алғашқы екі міндеті жайлы ислам ғалымдарының пікірлері бір жерден шыққанымен үшінші мәселеге байланысты түрлі көзқарастардың бар екенін айтады.Сайып келгенде, олардың бәрі Пайғамбарымыздың (с.а.с.) Құрандағы үкімдерге қосымша немесе одан тыс жеке үкім қоя алатындығын қабылдайды[17]. Сүнеттің Құран аяттарында белгіленген жайттардан бөлек үкім шығаруы оның Құранға қарама-қарсы үкімдер деген мағынаға келмейді. Асылында кез-келген сахих хадис аятқа қайшы бола алмайды. Осы мәселег байланысты мұсылман ғалымы Шәуқани «Сүннеттің үкім шығарудағы тәуелсіздігі мен бұлжытпас дәлел екеніне тек исламнан жұрдай болған кісі ғана қарсы шығады»[18] деген тұжырым жасайды. Әсілінде сүннет – Құранның жанды тәжірибесі. Осы дәлелдердің бәрі тұрғанда сүннетті бір жаққа ысырып тастап, өз ақылыммен Құранды тікелей түсініп, өз білгенімше амал етемін деу – үлкен қателіктің басы.

Ал енді сүннеттің дінде дәлел болуының негіздерін мына тақырыпшалар төңірегінде қарастырып, айқындай түсейік:

Құрандағы дәлелдер

Сүннеттен дәлелдер

Сахабалардың сүннетпен амал етудегі ерекше ыждағаттылығы

Амалдардың толығымен Құранда болмауы

1. Сүннет – мұсылман өмірінің шамшырағы, айнымас жол сілтеуші серігі. Аллаһ Тағала Құран Кәрімде сүннеттің діндегі орнын соқырға таяқ ұстатқандай етіп көрсетіп берген. Төмендегі мына аяттар бұған бұлтартпас дәлел:

- Құранда бірнеше жерінде төмендегідей мағыналас аяттар кездеседі:

«Ол сондай Аллаһ, сауатсыздардың ішіне өздерінен Аллаһтың аяттарын оқып, оларды тазартатын, сондай-ақ оларға Кітап пен хикметті (даналықты) үйрететін бір пайғамбар жіберді» (Жум‘а, 2), «Іштеріңе аяттарымзды оқитын, сендерді тазартатын және сендерге Құранды әрі хикметті сонымен қатар білмегендеріңді үйрететін елші жібергеніміз сияқты » (Бақара, 151)[19].

Беделді Құран тәпсіршілері мен хадис ғалымдарының басым көпшілігі осы аяттардағы «хикмет» сөзін сүннет деп ұққан[20]. Өйткені адамзатқа түскен Аллаһтың теңдессіз сыйы Құран Кәрімде артық не орынсыз қолданылған сөз жоқ. Оның кез-келген сөзін, тіпті, әріптерінің орнын өзгерту немесе орнына басқа бір сөз қою мүмкін емес. Онда әрбір сөз орын-орнымен қолданылған. Сондықтан аяттағы «хикмет» сөзі кітап немесе оның бір бөлігі бола алмайды. Араб тілінің грамматикалық қағидасы бойынша «уау» жалғауы бірдей нәрсеге айтылмайды. Бұл жердегі кітаптың мағынасы басқа аяттарда да білдірілгендей Құран екені күмәнсіз. Ал хикмет сөзінің астары болса бұл жерде осы кітаптың түсіндірмесі әрі жүзеге асырушысы сүннетті меңзеп отыр.

- Аллаһ Тағала пайғамбарларын адамдарға жібергенде оларға бойұсынсын деп жіберетіндігін де білдірген:

«Біз пайғамбар атаулыны, Аллаһтың рұқсатымен, оған бойсұнылу үшін ғана жібердік» (Ниса, 64), «Ей, иман келтіргендер! Аллаһ пен Оның Елшісіне бойсұныңдар және Құранды ести тұра пайғамбардан бет бұрып теріс айналмаңдар» (Әнфәл, 20), «Аллаһқа бойсұныңдар және Елшіге бойсұныңдар» (Ниса, 59; Нұр, 54). Бұл аяттарда Аллаһ пен Оның елшісі бөле-жара арнайы айтылған. Аллаһтың бұйрықтары мен тиымдарына бағыну қалай әмір етілсе, Оның Елшісіне де солай бағыну бұйырылған. Және «Пайғамбардан бет бұрмаңдар» деу арқылы да ерекше ескерту жасалған.

- Мына аятта пайғамбармен қатар тіпті өздерінің басшыларына да бойсұну бұйырылып тұр: «Әй, иман келтіргендер! Аллаһқа бойсұныңдар, Елшіге және басшыларыңа бойсұныңдар» (Ниса, 59). Көріп отырғанымыздай Аллаһ елшісінен кейін келген басшылардың өзіне бойсұнуға шақырып тұрғанда Екі жаһанның сұлтаны, пайғамбарлардың падишасына (с.а.с.) бағынып, оның айтқандарына бойсұнбауды қалай түсінуге болады?! Бұл бойсұну мемлекет, билік, саясат, экономика және тұрмыстық көптеген Құранда нақты үкімі жоқ мәселелер болса онда әрине, оны бірінші Пайғамбарымыз (с.а.с.) шешеді, егер сүннетте де жоқ болса оның шешімін үмбеттің ғалымдары мен басшыларының еншісінде. Сондықтан да басшыларға бағынуды қабылдамау (басшылар діннің үкіміне қайшы үкімдер шығармаған жағдайда) қоғамда анархия тудыратындықтан діннің қағидасына қайшы келеді[21].

- «Аллаһқа әрі Елшісіне бойсұныңдар, өзара жанжалдаспаңдар, әйтпесе үрейленесіңдер де құттарың қашады және сабырлы болыңдар…» (Әнфәл, 46). Бұл аят Аллаһ пен Елшісіне бағынудың бірлік пен күш-қуат қайнары екенін нұсқауда. Олай болса бірлік пен күш-қуатттан айырылмаудың жолы – Аллаһ Елшісінің, яғни оның сүннеті бойынша амал етуде жатыр.

- «Егер Аллаһты жақсы көрсеңдер маған бағыныңдар, сонда Аллаһ Тағала да сендерді жақсы көреді…» (Әли имран, 31). Иә, Аллаһ «Тағаланы жақсы көремін, Оның айтқандарымен жүремін» деген адамның, пайғамбарды жақсы көріп, оған бағынбауы, оның сүннетін ұстанбауы бос сөз ғана.

«Елші сендерге не берсе соны алыңдар және неден тыйса, содан тыйылыңдар»(Хашр, 7), «Олар өзара таласқан нәрселерінде сені төреші етіп, сосын шығарған үкіміңе қатысты көңілдерінде қаяу таппай, толық бойсұнғанға дейін мүмин бола алмайды» (Ниса, 65)[22]

«Тек қана Құран жетеді сүннетке қажеттілік жоқ» дегендер жоғарыдағы аяттардың бәрін өздерінше жорамалдап түсіндіреді. Бұл аяттардың барлығында Аллаһқа бағыну бір бөлек, Елшіге бағыну да арнайы бір бөлек айтылған. Егер барлық мәселенің түйіні Құранда айтылып қойған болса, онда Елшіге бағынуды айрықша айтудың қажеті болмас еді. Пайғамбарымызға (с.а.с.) тек қана Құранды жеткізуші «пошташы» деп қарау Оған деген үлкен құрметсіздік болып табылады. Өйткені Аллаһ Елшісінің (с.а.с.) ұлық мақсаты тек аяттарды айтып жеткізу емес, оның жүзеге асырылуын да көрсетіп түсіндіру екенін де жоғарыда келтірілген аяттар мен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) аяттарды түсіндіруінен айқын көре аламыз.

Пайғамбарымыз (с.а.с.) Құрандағы үкімдерді талдап-таратып түсіндірген және сахабалар да оны Пайғамбарымыздың (с.а.с.) түсіндіріп бергеніндей қабылдаған. Өйткені, оларға Аллаһ Тағала тарапынан елшіге мойынсұну бұйырылған болатын.

Негізінде пайғамбарымыздың көзі тіріснде Аллаһ Тағаланың кітабы мен қатар Аллаһ Елшісінің сүннеті бірдей маңызға ие еді. Сахабалардың ешқайсысының ойына Оның сөздері мен істерін тәрк ету мүлдем кіріп-шықпаған. Мұсылмандар (Аллаһ пен Оның елшісінің бұйрықтарына бойсұнып) Аллаһтың кітабын қалай қабылдап мойындаса, пайғамбардың сүннетін де дәл солай қабылдаған. Өйткені сүннет – Аллаһ пен Оның Елшісінің (с.а.с.) де куәлігімен Құраннан кейінгі екінші қайнар көз.

2. Сүннеттен дәлелдер:

- Пайғамбарымыз (с.а.с.) өзіне Құран мен қатар оған ұқсас (сүннет) берілгенін[23]айта келе, үмбетіне: «Сендерге мына екі нәрсені тастап барамын. Соларды берік ұстансаңдар ешқашан адаспайсыңдар. Ол – Аллаһтың Кітабы (Құран) мен Елшісінің сүннеті[24]» және де: «Маған бойсұнған, шынында да Аллаһқа бойсұнған деген сөз, ал маған қарсы шыққан, еш күмәнсіз, Аллаһқа қарсы шыққанмен бірдей болады»[25] деп аса маңызды әрі айқын өсиет қалдырған.

Иә, шын мәнінде Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жолы – Аллаһ Тағаланың нұрлы жолының нақ өзі. Оны қабылдамау – Аллаһ Тағалаға қарсы шығумен тең. Ойланып, көрейікші. Аллаһ Тағала құлдарының арасынан Өз дінін жеткізуге лайық тұлғаны таңдап, оның көкейіне Өз сөздерін салып, күнәден сақтап[26] елші жіберсе, Ол Ардақты Елші (с.а.с.) Жаратушының жіберген бұйрықтары мен тиымдарын адамдамдарға жеткізіп, оны түсіндірсе, Оның айтқандарын қабылдамауды қалай түсінуге болады?!

Басқа бір хадисінде Пайғамбарымыз (с.а.с.) өзіне қарсы шығып, айтқандарын қабылдамағандар жайлы: «Бас тартқандардың тысында үмбетім тегіс жәннатқа кіреді», – дегенде адамдар «О, Аллаһтың елшісі кім бас тартушы еді?» – деп сұрағанда «Кім маған бағынса, жәннатқа кіреді, ал кім қарсы келсе, сол бас тартушы», – деп айтқан[27].

Пайғамбарымыз (с.а.с.) өзінен кейін туындауы мүмкін дінбұзарлық пен келіспеушіліктен сақтанудың жолын сүннет арқылы болатынын: «Менен кейін өмір сүргендер көптеген келіспеушіліктер мен дау-дамайға куә болады. Сендер менің сүннетіме және әділ де тура жолға бастаушы халифаларымның (алғашқы 4 халифа) сүннетінен мықтап ұстаныңдар. Оларға азу тістеріңмен жармасыңдар»[28] деп көрсетіп кеткен.

Тағы басқа хадистерде оның сүннетімен амал қылмағанның үмбетінен саналмайтындығы[29], адасушылыққа түсетіндігі[30] жайлы айтылған. Көріп отырғанымыздай бұл хадистерде айтылған мәселелер аяттарда да кездеседі. Сондықтан хадистер – Аллаһ Тағаланың да үкімдерін қамтыған дәлелдер болып табылады.

Аллаһ Тағаланың және де Аллаһ Елшісінің осыншама бұйрықтары мен өсиеттерін көре тұра оларға құлақ аспай, басқа жол іздеу – «мұсылманмын» деген адамға мүлдем жат қылық. (Алып тастайын ба? әлде..)

Пайғамбарымызға Аллаһ Тағала ерекше мәртебе беріп, Оның жүрегін кеңейтіп, оған білмеген нәрселерін үйреткен. Сол себепті де Ол – Құран үкімдері мен исламның негіздерінің ең бірінші қайнар көзі. Пайғамбарымыз (с.а.с.) өзіне үйретілген Құран үкімдерінің нәзік сырларын адамдарға жеткізіп, өзінің керемет мінез-құлығы арқылы адамзаттың көш басшысы болып олардың жолын нұрға бөледі. Осылайша тура жолдың ең алғашқы ұстазы, адал да турашыл және сенімді жол бастаушы болды.

3. Сахабалардың сүннетпен амал етудегі ерекше ыждағаттылығы

Аллаһ Тағала да Пайғамбарымыз (с.а.с.) да сахабаларға сүннетке бойсұнып, одан мықтап ұстауды бұйырған. Жаратушының бұйрықтарының қалай орындалатынын көрсеткен Пайғамбарымызға (с.а.с.) Оның сенімді һәм адал серіктері болған сахабалар Елшінің бұйрықтары мен істерін Оның көрсеткеніндей және хабар бергеніндей етіп орындап, бойсұнды. Сахабалардың осылайша діни үкімдерде Пайғамбарымызға (с.а.с.) толықтай бағынулары сүннеттің дәлел болатындығын көрсетеді[31].

Сахабалар Құран мен Пайғамбарымыздың нақты бұйрықтарын әрдайым орындауға бар күш-жігерін салатын. Бір аятты немесе діни мәселеде қандай да бір түсініспеушілік туындаған кезде олар мәселелердің шешімін табу үшін Аллаһ Елшісінің (с.а.с.) төрелігіне жүгінетін. Пайғамбарымыз (с.а.с.) бен мұсылмандар арасында ешқашан басқа патшалар секілді кедергі болмаған. Керісінше, Оның үйі де мешіттің дәл жанында еді. Оның мешіті әрі үй әрі тәрбие мектебі болды. Сахабалар Оның істеріне және сөздеріне куә болып, оның істегендерін негізге алды. Қысқаша айтқанда Пайғамбарымыз (с.а.с.) олардың діни әрі күнделікті өмірлерінің жол көрсетушісі болды.

Мұсылмандар Расулаллаһтан (с.а.с.) кез келген мәселені сұрап үйренген және үйренгендерін өздерінен кейінгілерге де жеткізген. Сахабалар барлығының бірдей күнделікті өмір сүру қажеттілігіне байлынысты күнде Аллаһ елшісін тыңдау мүмкндігі жоқ еді. Алайда олар Аллаһтан жаңа бір үкім келіп-келмегені жайлы ұдайы бір-бірліренен сұрайтын. Сахабалардың айтқанындай «ол кезде өтірік айту деген түсінік жоқ еді»[32]. Кейде олар Пайғамбарымыздың (с.а.с.) қасына кезектесіп баратын. Хазіреті Омар мен ансарлық сахаба көршісінің кезек-кезек Аллаһ Елшісіне (с.а.с.) барулары бұған жақсы үлгі бола алады[33]. Бұған байланысты басқа да көптеген дәлелдерді хадис жинақтарынан көре аламыз. Пайғамбарымыздың (с.а.с.) тіпті әйелдердің сұраулары бойынша, олар үшін арнайы бір күн белгілеп, оларға діни үкімдерді үйреткендігі жөнінде де хадистерде баяндалады[34].

Осының бәріне куә болған сахабалар әрдайым сүннетті негізге алып, оған теріс келетін іс жасамауға жандарын салған. Бұған дәлел ретінде бірнеше мысал келтірейік:

Пайғамбарымыз (с.а.с.) көз жұмардың алдында Рим империясына қарсы әскер жасақтайды. Ол әскердің басына Усама инб Зәйдті (р.а.) қолбасшы етіп тағайындап, жорыққа аттануына бұйрық береді. Алайда Аллаһ Елшісінің дәм-тұзы таусылып, әскер жорыққа аттанбай қалады. Сол кезде Пайғамбарымыздың (с.а.с.) қайтыс болғанын естіген жалған пайғамбарлар (Мүсәйләмәтул кәззәб, Әсуадул-Әнси т.б.) жан-жақтан бүлік шағарып, исламға қауіп төндіре бастайды. Халифа болып сайланған Әбу Бәкір осындай сын сағаттың өзінде басқалар қарсы шықса да, қандай жағдай болса да Пайғамбарымыз (с.а.с.) бастаған ісін аяқсыз қалдырмайтынын айтып, Усама бастаған әскерді жолға аттандырады[35].

Екінші халифа Омар ибн Хаттаб (р.а.) қайтыс болар кезде одан «Уа, мұсылмандардың әміршісі! Өз орныңа біреуді ұсынасың ба?» деген кезде ол сүннетке қалай бағынатындығын көрсетіп: «Егер орныма біреуді тағайындар болсам, шындығында менен қайырлы болған (Әбу Бәкір) орнына адам тағайындап кетті. Ал тағайындамайтын болсам менен қайырлы болған (Пайғамбарымыз) тағайындамай кеткен болатын»[36] деген-ді.

Сахабалар үшін сүннет қасиетті аманат еді. Сол себепті олар сүннетке бағынған кезде Аллаһ Елшісіне деген шынайы жақындыққа қол жеткізетін. Сахабалар тек ғибадатта ғана емес басқа істерде де Аллаһ Елшісінен көргендеріндей істеуді артық санайтын. Мәйсараның риуаят етуі бойынша ол Әлидің (р.а.) түрегеп тұрып су ішкенін көрген кезде оған «Сен қалайша түрегеп тұрып су ішесің?» дегенде хазіреті Әли «Егер түрегеп тұрып су ішсем, Аллаһ елшісінің түрегеп тұрып ішкендігін көргендіктен ішемін, егер отырып ішсем Аллаһ Елшісінің отырып ішкенін көргендіктен солай ішемін»[37] деп жауап берген екен.

Және бірде хазіреті Әли (р.а.) мәсінің үстіне мәсіх тартуға байланысты: «Аллаһ Елшісінің мәсінің үстіне мәсіх тартқанын көргенге дейін, мен мәсінің үстіне мәсіх тартқаннан гөрі астына тартуды абзалырақ деп ойлайтынмын»[38] деп сүннетке бойсұнудың керемет үлгісін көрсеткен.

Абдуллаһ ибн Омар Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннетіне деген мұқият бағыныштылығы мен оны сақтау үшін жұмсаған ынта-жігері арқылы аты шаққан кісі еді. Кез келген жағдайда Аллаһ Ешісінің істегендерін айнытпай қайталайтын. Оның үнемі аузынан тастамай қайталайтын аяттарының бірі «Расында, сендер үшін Аллаһ елшісіннің бойында көркем өнегелер бар» (Ахзаб, 21) деген аят еді.

Абдуллаһ ибн Омардан «жолаушы намазын Құраннан таба алмадық» деген кезде ол «Аллаһ Тағала бізге Мұхаммедті (с.а.с.) жіберген кезде біз ешнәрсе білмейтін едік. Күмәнсіз, Мұхаммедтің (с.а.с.) қалай жасағанын көрсек біз де солай жасаймыз»[39] деп сүннетке қалай бағынатындықтарын көрсеткен болатын.

- Бухаридің жинағында келтірілген бір хадис бойынша, Пайғамбарымыз бір кезде алтын жүзік таққан екен. Сахабалардың арасында да алтын жүзік таққандар болды. Содан кейін Пайғамбарымыз (с.а.с.) таққан жүзігін қолынан шығарып лақтырды және «Бұны енді ешқашан тақпаймын» деді. Сахабалар да Пайғамбарымыздан үлгі алып жүзіктерін қолдарынан шешкен[40].

Сахабалар Пайғамбарымыз (с.а.с.) дүние салғаннан кейін де Оның сүннетін өздеріне үлгі тұтқан. Мысалы, қандай да бір мәселеге тап болса. бұл жайлы Пайғамбарымыздың үкімі бар ма, жоқ па деп алдымен соны іздестірген. Егер сүннеттен тапса онымен амал еткен, таппаған жағдайда шариғат шеңберінде өз пайымдарымен үкім берген. Ал егер берген үкімдеріне қарсы адамдар нақты хадис келтірсе дереу сол хадиске мойынсұнған[41].

Сахабалар пайғамбарымыздың сүннетін берік ұстануды өздеріне міндет санап, бұл мәселеде босаңдық танытқандарға қатаң ескерту жасап отырған. Мысалы, бір риуаят бойынша, Тавус деген кісі асыр намазынан кейін екі бас намаз оқуды әдетке айналдырған. Ибн Аббас оған: «ол әдетіңді қой» дегенде Тавус: «Пайғамбарымыз өзгелер сүннетке айналдырып жібермесін деген ниетпен ол намазды оқымайтын» деген кезде, Ибн Аббас: «Аллаһ Елшісінің асыр намазынан кейін намаз оқуға тыйым салғандығы күмәнсіз. Олай болса осы намазыңнан әлде сауап аласың ба әлде азапқа душар боласың ба оны білмеймін. Өйткені Аллаһ Тағала: «Аллаһ және Елшісі қашан бір іске үкім берсе мүмин ер және мүмин әйел үшін істерінде басқа жол таңдау жараспайды. Сондай-ақ кім Аллаһтың Елшісіне қарсы келсе, сонда ол нағыз адасқан болады» (Ахзаб, 36) деп бұйыруда» деген болатын[42].

Пайғамбарымызға (с.а.с.) бойынсұну – Оның көзі тірісінде қалай парыз болса, Ол бақилық болғаннан кейін де дәл сол дәрежеде парыз. Өйткені Құран аяттары мен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хадистері оған бағынуды тек көзі тірісінде немесе бақилық болуымен шектемеген. Сонымен қатар бойұсұнып бағынуды тек қана сахабаларға емес олардан кейін келетін адамдарға да тән ететенідей мағынада бекіткен[43].

3. Амалдардың толығымен Құранда болмауы

Жоғарыдағы аяттардан көргеніміздей Аллаһ Елшісінің бұйрықтарына бағыну міндетті өйткені діни бұйрықтарға байланысты Пайғамбарымыз (с.а.с.) өздігінен емес, Аллаһ Тағаланың оның көкірегіне қойған уахиы арқылы сөйлейді (Нәжм, 34). Мұсылман ғұламаларының көзқарасы бойынша діни мәселелерге байланысты Пайғамбарымыздың қойған үкімдері де Аллаһ Тағаладан келген уахи ғайру матлуу (Құранның тысында Аллаһтың аян беруі және Жебрейіл арқылы білдіргендері) арқылы жүзеге асқан.

Сонымен қатар уахидан нәр алмаған адамзат жалаң ақылы дін үкімдерінің егжей-тегжейін тек Құраннан шығаруға қауқарсыз. Оны түсіну үшін уахидан қуат алған Пайғамбарымыздың сүннетіне және оның иджтиһадына қарау керек. Өйткені Аллаһ Елшісі (с.а.с.) – өзінің көкірегіне қонған сүннет арқылы Жаратушының жарлықтарының мақсатын түсініп, Құраннан үкімдер шығару қабілетіне ие болған жан[44].

Егер сүннет дінде дәлел болмаған болса, мүджтәһид ғұламалардың ешқайсысы сүннеттен дәлел іздемес еді. Осылайша ешкім өзіне міндеттелген нәрселерді толық біле алмас еді. Сондықтан үкімдер орындалмай, міндеттер де үкімсіз қалған болар еді. Ал бұл дегеніңіз Аллаһ Тағаланың үкімдері ешбір мақсатсыз, бекерден бекер жіберілген дегенге барып саяды. Әлбетте бұл – ақылға сиымсыз тұжырым[45].

Муджтәһид үшін сүннетсіз тек Құраннан үкім шығару мүмкін емес. Өйткені Құран сөз өнерінің ең шыңырау шыңы болғандықтан оның аяттары да шексіз сырлы қазына іспетті. Оның көпшілігін Пайғамбарымыз (с.а.с.) өзіне үйретілген сүннет арқылы білдірмесе, толық түсіне алмас едік. Құранды толық түсіну үшін араб тілін білу жеткіліксіз. Сондықтан Имам Шафи‘идің айтқанындай, Аллаһ Тағала діни мәселеде адамдарды Расулаллаһқа мұқтаж еткен. Өйткені Аллаһ Тағаланың әмір еткен парыздарын Ардақты елші көрсетіп, түсіндіріп берген. Яғни, Жаратушы Иеміз өз үкімдерінде Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннетіне де орын қалдырған[46].

Бұған Әбу Надраның Имран ибн Хусайннан жеткізген мына оқиғасы мысал бола алады: «Бір кісі келіп одан бір сұрақ сұрайды, ол жауап бергеннен кейін әлгі кісі «Аллаһтың кітабындағы нәрселерден басқаны бізге айтпа» дегенде Имран ашуланып «Сен қандай ақымақ адамсың! Сен бесін намазының төрт рәкәт екенін және оның құпия оқылатынын Аллаһтың кітабынан таба аласың ба? дегеннен кейін басқа да намаздарды тізбектеп, зекет туралы және т.б. нәрселерді айтқаннан соң «Осыларды Аллаһ тағаланың кітабынан егжей-тегжейлі айтылғанын көрсете аласың ба? Аллаһ Тағала бұл үкімдерді қойған, ал сүннет оны тәпсірлеп берген», – деген [47].

Абдуррахман ибн Язид Қағбаны тауап жасап жүргенде ихрамының үстінен киім киіп алған бір кісіні көреді. Абдуррахман бұлай жасауға болмайтынын айтқан кезде әлгі кісі «Киімімді шешуге байланысты маған Құраннан аят келтір» деп дес бермей қояды. Сонда ол Хашр сүресіндегі «Елші сендерге не берсе соны алыңдар, ал неден тыйса содан тыйылыңдар» (Хашр, 7) деген аятты оқиды[48].

Құранда ықшам, қысқа әрі нұсқа айтылған аяттар көптеп кездеседі дедік. Бұлар өз кезегінде түсіндіруді қажет етеді. Әлбетте оларды түснідіру де Жаратушыға тән. Өйткені құлдарына міндет жүктеген және ондағы мақсаттарды да білетін Өзі. Міне осындай түсіндіру Аллаһ Тағала Өз елшісіне үйреткен сүннет арқылы жүзеге аспақ. Бүкіл әлемдердің Иесі Аллаһ«Адамдар үшін түсірілгенді түсіндіруің үшін Біз саған Зикрді (Құранды) түсірдік» (Нахл, 44) деп ұлы Елшінің (с.а.с.) міндетін айқын баяндап тұр. Бұған байланысты кейбір мысалдарды жоғарыда келтірген болатынбыз.

«Құран бар кезде сүннетке қажеттелік жоқ» деген адамдар ғибадат пен муамалатқа байланысты намаздардың уақыттары, қанша рәкәт екенін, қалай орындалатынын, оразаның шарттарын, қажылықтың қалай орындалатынын; қанша тауап жасалатынын, арафатта тұру уақытын, ихрамның қалай болатынын, зекетке байланысты; қандай мал-мүліктен қанша көлемде зекет алынатындығын, алтын, күміс, қой, сиыр және түйелердің қалай болуы керектігін және т.б. ислам құқығына байланысты көптеген жағдайларды қайдан білер еді? «Бұның бәрін Аллаһ Елшісі, сахабалар және сахабалардың көзін көрген алғашқы ғалымдар дұрыс білмейді, Құранды мен ғана немесе мен сияқты ойлайтындар ғана біле аламыз, олардың сөзін тыңдамай бізді тыңдаңдар» деу Пайғамбардан өзін жоғары қою, өз шамасын білместік, ақымақтық және мұсылман үмбетінің ғұламаларына жала жабу болып табылмай ма? Негізінен «Біз тек қана Құран бойынша амал етеміз» деушілердің діннен шығатынын ислам ғұламалары бір ауыздан қабыдлайды[49].

Осыған орай Ибн Әбдилбәрр атақты хадисші және фақиһ Әйуб әс-Сахтианидің «Бір кісі Мутаррыф ибн Абдиллаһқа: «Бізге хадис айтпаңдар, тек Құраннан ғанадәлелдер келтіріңдер» дегенде ол былай жауап берді: «Аллаһтың атымен ант етейін, біз Құранның орнына басқа нәрсе іздемейміз. (Пайғамбарымызды меңзеп) «Тек Құранды бізден де жақсы білген адамның білгендерін талап етудеміз» дегенін жеткізген[50].

Пайғамбарымыздың (с.а.с.) пайғамбарлық мақамының биік парасаты арқылы айтқан мына хадисі адам таңданарлық «Мынаған абай болыңдар! Орындығына отырып алып (тәкәппарланып) оған менен бір хадис жеткенде: «Арамызда Аллаһ Тағаланың кітабы бар. Онда харам етілгендерді харам, халал етілгендерді халал деп қабылдаймыз» дейтін уақыт тым жақын. Шын мәнінде Аллаһ елшісінің харам еткендері де – Аллаһ Тағаланың харам еткендеріндей харам»[51].

Жоғарыда келтірген аяттардың бәрі Пайғамбарымызға бойсұнуды әмір етсе, сахабалар соны іс жүзінде көрсеткен. Пайғамбарымыз (с.а.с.) да көз жұмардан бұрын Құран мен қатар Өзінің сүннетінен мықтап ұстануды өсиет етіп кеткен болатын[52].

Исламның ұлықтығын шынайы ұғынған кезде сахабалардың жүректеріне иман терең тамыр жайып, жолдарын нұрға бөледі. Иман келтірген алғашқы сахабалардың жүректерінде Аллаһ пен Оның елшісіне деген терең сүйіспеншілік пайда болды. Осы сүйспеншіліктің нәтижесінде олар исламды және оның ең алғашқы ұстазын, күллі Ғаламның Рақымын (с.а.с.) бар жандарымен қорғап-қолдады. Олар Пайғамбарымыз үшін мал-мүліктерін де жандарын да беруге даяр тұрды. Осындай теңдессіз қаһармандық пен жанкештілік тарих беттерінде мәңгі сақталды. Бүгінде адамзат тарихында Пайғамбарымыз (с.а.с.) сияқты сүйіспеншілік пен құрметке бөленген адамды көрсету мүмкін емес. Өз кезеңінде мұсылмандары Оны дүнеидегі барлық нәрседен артық жақсы көрсе, олардан кейін келгендер және ақыретке дейін келетін Мұхаммедтің (с.а.с.) үмбеті болған жандар өздерінен де артық жақсы көріп өтеді.

Пайғамбарымызды (с.а.с.) жандарынан артық жақсы көрген сахабалар Оның бүтін болмысы мен әрбір сөзін ғибрат етіп, оны келесі ұрпақтарға жекізді. Әрине олардың ұлы борышы еді. Өйткені олар адамзаттың мақтан тұтар тұлғасына айналған Аллаһтың соңғы Елшісін (с.а.с.) көріп, оның өмір жолына куә болған бақытты жандар еді.

Мұсылман ғалымдары ғылыми қағидалар қою арқылы хадис мәтіндері мен сәнәдтарды терең зерттеудің нәтижесінде сахих хадистер мен ойдан шығарылғандарын бір-бірінен ажыратып, сақтай білді және ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, бізге дейін келіп жетті. Олардың қажырлы еңбектерінің арқасында сүннет басқа діндерде теңдесі жоқ жоғары мәртебеге жетті, тіпті Құраннан басқа ешбір діни үкімдер бұлай сақталмаған[53].

Теология ғылымдарыныѕ докторы Алау Әділбаев

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Ахмад ибн Ханбал, Муснад,Мысыр, жариялаған А.М. Шакир, Каир, 1375-77

2. М. Ажжаж әл-Хатиб, әс-Сунна қабләт-тәдуин, (М. Айдемир), Измир, 2005

3. Әбдулғани Әбдулхалиқ, Хужжииатус-сунна, (ауд. Д. Селви,), Станбул, 1996, «Шуле» бапасы

4. Әбу Дауд Суләйман әс-Сижистани, әс-Сунән, Мысыр, ж.к.

5. Байхаки Әбу Бакр Ахмад ибн Хусайн, әл-Мадхал иләс-суунәнил-кубра, (тахқ. М. Дияур-Рахман А‘зами), Мәдина, 1404

6. Бухари Әбу Әбдиллаһ Мухаммад ибн Исмаил, ас-Сахих, Бейрут, ж.к.

7. И. Жеррахоглы, Тефсир тарихы, Анкара, 1996

8. Ибн Әбдулбәрр Юсуф, Жами‘у бәйәниль-илм уә фадилиһи, Мысыр, 1982

9. Ибн Мажа Мухаммад ибн Язид, Сунән, Станбул, 1992, «Чагры» баспа үйі

10. Ибн Қаиим әл-Жәузииә, И‘ламуль-муақиин, Мысыр, 1965, (тахқ. Аб. әл-Уәкли (I-IV)

11. Ибн Хазм Әбу Мухаммад, әл-Ихкам фи усулил-ахкам, Бейрут, 1985

12. С. Иылдырым, Пейгамберимизин Куран тефсири, Станбул, 1983

13. Х. Кырбашоглы, Ислам дүшүнжесінде сүннет, Анкара, 1996, 2-басылым,

14. Мәлик ибн Әнәс, әл-Муатта, Станбул, 1992, «Чагры» баспа үйі

15. М. И. Муса, Фықһы ислам тарихы, ауд. А. Мейлани, Станбул, 1973, 354-б

16. Муслим Әбул Хасан ибн Хажжаж, ас-Сахих, Мысыр, 1374

17. ән-Нәсәи Әбу Әбдиррахман, Сунән, Станбул, 1981, «Чагры» баспа үйі

18. Н. Кара, Куран-Сүннет бүтүнлүгү, Иһтар иаиынжылык, Эрзурум, 1995,

19. М. ас-Сыбаи, ас-Сунна уә мәкәнәтуһа фит-ташри‘ил-исламии, Бейрут, 1985,

20. Суюти Жәләлуддин Әбдуррахман ибн Әби Бәкр, Мифтахул-жанна фил-и‘тисам бис-сунна,Каир, 1987

21. Тирмизи Тирмизи Мухаммад ибн Иса, Сахихут-Тирмизи, Каир, 1934

22. Шатыби, әл-Муафақат фи усулиш-шари‘а, (түрікше ауд. М.Ердоган), Станбул, 1999, IV/8

23. Шафи‘и, әр-Рисәлә, (тахқ. М. С. Кейлани, 1969 Каир басылымы), Станбул, 1985

[1] Қалам, 4; Ахзаб, 21

[2] Муслим, Мусафирин, 139

[3] ән-Нәсәи, Зәкә, 3

[4] Тирмизи, Тәфсирул-Қура‘ан, (Хижр сүресі) 15

[5] Басқа да мысалдар үшін қараңыз: Бухари, Тәфсируль-Қур‘ан, (Фурқан сүресі) 2, Муслим, Иман 142,287, Тирмизи, Тәфсируль-Қур‘ан, (Фурқан сүресі), 26; Ибн Мажа, Муқаддима, 9

[6] Шафи‘и, әр-Рисәлә, (тахқ. М. С. Кейлани, 1969 Каир басылымынан), Станбул, 1985, 52-б.; Ибн Қаиим, И‘ламуль-муақиин, Мысыр, 1965, (тахқ. Аб. әл-Уәкил (I-IV), 2 т. 314; Суюти, Мифтахул-жанна фил-и‘тисам бис-сунна, Каир, 1987; Әбдулғани Әбдулхалиқ, Хужжииатус-сунна, (ауд. Д. Селви,), Станбул, 1996, «Шуле» бапасы, 303-305

[7] Муслим, Хажж, 147; Әбу Дауд, Мәнәсик, 57; Ибн Мажа, Мәнәсик, 84; Бақара, 283; Муслим,Сииам, 3-9; Бақара 83, Бухари, Иман, 2; Муслим, Иман, 19-22

[8] Әбу Дауд, Салаат, 2, Тирмизи, Мәуақит, 1

[9] Бухари, Азан, 18, Ахмад ибн Ханбал, Муснәд, 5/53

[10] Тирмизи, Тәсирул-Қур‘ан, 2

[11] Муслим, Иман, 197; Тирмизи, Тәфсир, 6/4

[12] Бухари, Тәфсир, 2/28; Саум, 16; Муслим, Сиам, 34, 35; Нәсаи, Сиам, 29

[13] Бухари, Бәд‘уль-халқ 7; Тәфсир 53/1; Муслим, Иман, 280-286; Тирмизи, Тәфсир, 53/8; пайғамбарымыздың Құранды тіпсірлеуіне байланысты кеңірек мәлімет алу үшін хадис жинақтарының тәфсир бөлімдерімен қатар мына кітаптарға қараңыз: И. Жеррахоглы, Тефсир тарихы, Анкара, 1996, 1.т, 44-65-б; С. Иылдырым, Пейгамберимизин Куран тефсири, Станбул, 1983

[14] Бухари, И‘тисам, 5; Муслим, Жиһад, 51; Муснәд, 2/463

[15] Тирмизи, Китабу‘ль-фараид, 17; Ибн Мажә, Китабу‘д-диат, 14

[16] Шафи‘и, Рисәла, 2, 52; Шатыби, әл-Муафақат фи усулиш-шари‘а, (түрікше ауд. М.Ердоган), Станбул, 1999, IV/8

[17] Шафи‘и, әр-Рисәлә, 52-53; Шатыби, Муафақат, 4/24-25

[18] әл-Хаким, иршадул-фухул‘ден 12-б., Мухаммад И. Муса, Фықһы ислам тарихы, ауд. А. Мейлани, Станбул, 1973, 354-б

[19] Құран мен қатар хикмет сөзі өтетін басқа да аяттар үшін қараңыз: Әли Имран, 164; Бақара, 231; Ниса, 113; Ахзаб, 34

[20] Шафии, әр-Рисәла, 44-45; Абдулғани Абдулбақи, Хужжииетус-сунна, 74-76

[21] Х. Кырбашоглы, Ислам дүшүнжесінде сүннет, Анкара, 1996, 2-басылым, 145-271-б.

[22] Қосымша қараңыз: Нахл, 44; Нәжм, 2; Ниса,80; Ахзаб, 21; Нұр, 47-54; Әли Имран, 32; Ахзаб, 46; Әли Имран, 132

[23] Әбу Дауд, Сунна, 5; Муснад, IV/31

[24] Муатта, Қадар, 3

[25] Бухари, Ахкам, 1; Ибн Мажа, Муқаддима, 1

[26] Пайғамбарларды ысма (күнәдан сақталуы) сипаты барлық мұсылман ғалымдары тарапынан қабыл етілген.

[27] Бухари, Итисам, 2; Ибн Мажа, Муқаддима, 1

[28] Трмизи, Илм, 16; Ибн Мажа, Муқаддима, 6

[29] Ибн Мажа, Никаһ, 1

[30] Муслим, Имара, 50; Әбу Дауд, Сунна, 46; Ибн Мажа, Мәсәжид, 14

[31] Әбдулғани Әбдулбақи, Хужжииетус-сунна, 60-69

[32] әл-Мухаддисуль-фасыл бәйнәр-рауи уәл-уа‘и, 32-33; әл-Жами ли-ахкамир-рауи уәл-әдәби-сами‘, 12-ден, М. Ажжаж әл-Хатиб, 71

[33] Бухари, Илм, 27

[34] Бухари, Илм,35

[35] М. Ажжаж әл-Хатиб, 90-б

[36] Бухари, Ахкам, 51

[37] Муснәд, 1/134

[38] Әбу Дауд, Таһара, 63

[39] Муснәд, VIII, 68

[40] Бухари, Итисам, 4; Әбу Дауд, Хатәм; Муслим, Манақиб, 82, 83; Тирмизи, Әдәб, 72

[41] Бұған байланысты, М. Ажжаж әл-Хатиб, әс-Сунна қабләт-тәдуин, 89-100, Хужжииатус-сунна, 153-177; Н. Кара, Куран-Сүннет бүтүнлүгү, Иһтар иаиынжылык, Эрзурум, 1995, 276-278-б.

[42] Шатыби, Муафақат, 4/18; М. ас-Сыбаи, ас-Сунна уә мәкәнәтуһа фит-ташри‘ил-исламии,Бейрут, 1985, 4-басылым, 387

[43] М. ас-Сибаи, Сунна, 55-б

[44] Хужжииатус-сунна, 322-б

[45] Н. Кара, Куран-Сүннет бүтүнлүгү, 247-б.

[46] Шафии, әр-Рисәлә, 22-б., 43-б.

[47] Юсуф ибн Әбдулбәрр, Жами‘у бәйәниль-илм уә фадилиһи, Мысыр, 2 т., 191-б. (Ажжаж, 89)

[48] Шатыби, Муафақат, 4/18; ас-Сибаи, ас-Сунна, 386-б.

[49] Ибн Хазм, Ихкам, 1/214

[50] Ибн Әбдилбәрр, Жами‘, 563-б Н. Кара, 251-252-б.

[51] Ибн Мажа, Сунан, 1т., 5-б., Бәйһақи, Сунан, 1.т, 6-б.

[52] Муатта, Қадар, 3

[53] М. Ажжаж әл-Хатиб, 17-б7