Ханафи мәзһабы бойынша намазда қолды кіндіктің астына байлаймыз. Бірақ мәзһаб ұстанбайтын кейбіреулер: "ханафи мәзһабының бұған байланысты дәлелі әлсіз.
Дұрысы қолды көкіректің үстіне қою. Алла елшісінің (с.а.у.) намазда қолды көкірегінің үстіне қойғандығын білдірген сахих хадис бар" деп жүр. Шынымен ханафидің дәлелі әлсіз бе? Ал олардың айтып жүрген сахих хадисі қандай хадис?
Өкінішке орай, бүгінде ханафи мәзһабын терең зерттеп, зерделеместен намаз бен дәреттің төңірегіндегі ұсақ мәселелерді қайта-қайта қазбалап, ханафидің анауы әлсіз, мынауы дәлелсіз деп шүйлігетін кейбір жастар пайда болып, ел арасында іріткі салып жүр. Олар әлдебір ағымдардың бірді-екілі кітаптарының орысша аудармасын оқып алып немесе "көсемдерінің" айтқан уағыздарын тыңдай сала, өздерін ғалым санап, өзгенін бәрін жаппай адасты дейтін тәкаппар догмалық түсінікке ие.
Осы тұста ойға орынды сұрақ оралады. Ғасырлар бойы небір білгір ғалымдар ұстанған ханафи мәзһабының әлсіздігін сол аты әлемге мәшһүр ғұламалар емес, арабша білмейтін, тіпті Құранды да дұрыс оқи алмайтын бұл сауаты шала адамдар қалай ғана дәлелдеп отыр?! Рас, олар дәлелдеп отыр. Бірақ нені дәлелдеп отыр? Қазақтың "дүмше молда дін бұзады" немесе "Атың шықпаса жер өрте" деген мақалының дұрыстығын дәлелдеп отыр. Әйтпесе, ханафи мәзһабының негізсіздігі мен әлсіздігін емес.
Ал енді тақырыпқа оралар болсақ, біріншіден олардың дәлел ретінде келтіріп отырған "Алла елшісі "с.а.у.) намазда қолын көкірегінің үстіне қойды" деген мәндегі хадистері сахих емес. Хадистің толық тізбегі мен мәтіні мынандай:
عن وائل بن حجر قال : « صليت مع رسول الله صلى الله عليه وسلم ، ووضع يده اليمنى على يده اليسرى على صدره »
"Муаууал ибн Исмағил Суфияннан, ал ол Асым ибн Кулаибтан, ал ол әкесінен, ал ол Уайл ибн Хужрдан риуаят етті. Ол былай деді: "Алла елшісімен бірге намаз оқыдым. Ол ( с.а.у.) оң қолын сол қолына, оны көкірегінің үстіне қойды".[1]
Бұл хадис Хузайманың сахихында келген. Хадисті риуаят етушілердің бірі Муаууал ибн Исмағил жайлы Ибн Хажар өзінің "әт-Таһзиб" атты кітабында имам әл-Бұхаридың: "Мүнкарул-хадис" яғни, хадисі қабылданбайды дегенін келтірген. Ал хадистің майталман шебері имам әз-Заһаби: "Ол сүннетке берік, аса шыншыл. Алайда (хадис риуаят еткен кезде) көп қателеседі" десе, Ибн Сағд: "Ол сенімді (өтірік айтпайды). Бірақ көп қателеседі" деп бағалаған. Ал әд-Даруқутни болса: "Сенімді. Бірақ жаттау қабілеті нашар" деген. Сондай-ақ Ибн әт-Түркмани, Абу Хатим, Әбу Зарға секілді хадис білгірлері де Муаууал ибн Исмағилдің көп қателесетіндігін айтқан.
Байқағанымыздай, "Алла елшісімен бірге намаз оқыдым. Ол ( с.а.у.) оң қолын сол қолына, оны көкірегінің үстіне қойды".- деген хадис сахих емес. Өйткені хадисті бізге жеткізген Муаууал ибн Исмағил көп қателесетін әрі жады нашар болғандықтан ондай адамның риуаяты негізге алынбайды.
Муәууал ибн Исмағил риуаятының негізгі мәтіні мазмұны Мұслимнің сахихында, Насаийдің сүнанында, Ахмадтың мүснадында, Тирмизиде, Ибн Мәәжада, әд-Даруқутнида және әл-Байһақида да бар. Бірақ олардың ешқайсысында "қолын көкірегінің үстіне қойды" делінбеген. Тек оң қолын сол қолының үстіне қойды" деумен шектелген. Бұл жайлы Хафиз ибн Хажар әд-Дирая фи тахрижи ахадисил-һидаяда: «...Алла елшісімен бірге намаз оқыдым. Ол ( с.а.у.) оң қолын сол қолына әкеліп, көкірегінің үстіне қойды" деген хадис Ибн Хузаймада келген. Бірақ Муслимде бұл хадистің «көкірегінің үстіне қойды» деген жері жоқ»-деген.[2]
Ендеше, Муәууал ибн Исмағилдің риуаятындағы "қолын көкірегінің үстіне қойды" деген жері "зияда" яғни, "артық". Жоғарыда хадис білгірлері Муәууал ибн Исмағилдің жадының нашар, көп қателесетіндігін айтқан болатын. Олай болса бұл жерде Муәууал ибн Исмағил "қолын көкірегіне қойды" деген сөзді негізгі хадис мәтініне шатасып қосып отыр деуге әбден негіз бар. Хадис ілімінде белгілі бір риуаят өзінен де жоғары дәрежедегі риуаяттарға қайшы келсе, ондай хадис "шәәзз" деп аталады. Ал хадистің сахих болуы үшін "шәәзз" болмауы шарт.
Сондай-ақ, "Алла елшісі (с.а.у.) намазда қолын кеудесінің үстіне қойды" дегенге саятын риуаяттар Әбу Дәуідте және Бәйқаһида да келген. Бірақ екеуі де әлсіз. Әбу Дәуідтегі хадис "Мұрсал". Яғни, тізбегі Алла елшісіне (с.а.у.) жетпегендіктен толық емес. Сондай-ақ риуаят етушілердің ішіндегі Сулайман ибн Мұса туралы хадис білгірлері "өлер алдында көп шатастыратын" еді делінген. Ал Бәйһақидағы риуаятты жеткізушілердің бірі Сағид ибн Абдил-Жаббар жайлы имам әз-Заһаби: "Оның есімі де қандай адам екіндігі де белгісіз" десе, әт-Туркумани: "Ләһул-Манакир" яғни, оның қабылданбайтын хадистері бар деген.
Насруддин Албани "пайғамбар намазының сипаты" атты кітабында Муәууал ибн Исмағилдің осы риуаятын келтіргеннен кейін бұл мағынадағы риуаяттардың бірін Тирмизи "хасан" деген дейді. Алайда Тирмизидің хасан деп бағалаған хадисінде "қолын көкірегіне қойды" деген сөз мүлде жоқ. Тирмизидегі риуаят былай келген: "Алла елшісі бізге имам болушы еді. Оң қолын сол қолына қоятын". Керісінше Имам Тирмизи: "кейбір ғалымдар кіндіктің үстіне қояды десе, енді біреулері кіндіктің астына қояды деген. Мұның бәрі олардың көзқарасында бола береді" деген.[3]
Екіншіден төрт мәзһабтың ешбірінде намазда екі қол көкіректің дәл үстіне қойылады делінген нақты фәтуа жоқ. Ханафи мәзһабында намазда екі қол кіндіктің астына байланады. Ал мәлики мәзһабында имам Мәликтан бұл мәселеге байланысты үш түрлі көзқарас риуаят етілген. Басымырақ көзқарас бойынша парыз намаздарда екі қол екі жаққа бос жіберіледі де, нәпіл намазда көкірек пен кіндіктің ортасына байлауға рұқсат. Шафиғи мәзһабында көкіректің астына байланады[4]. Ал ханбали мәзһабында екі қол кіндіктің астына, кіндіктің дәл үстіне және кіндіктің жоғарғы жағына қойылады деген үш түрлі фәтуа бар.
Ханафи ғалымдары намазда екі қолдың кіндіктің астына байланатындығына байланысты мына хадистерді дәлел ретінде келтірген:
حدثنا وكيع عن موسى بن عمير عن علقمة بن وائل بن حجر عن أبيه قال : رأيت النبي صلى الله عليه وسلم وضع يمينه على شماله في الصلاة تحت السرة
Уакиғ Муса ибн Ъумайрдан, ал ол Ъалқама ибн Уайл ибн Хужрдан, ал ол әкесінен риуаят етті. Алла тағала олардың бәрінен разы болсын.! Әкесі былай деді: «Алла елшісі оң қолын сол қолының үстіне қойып, кіндіктің астына байлағанын көрдім»[5]
Тирмизидің жинағына түсіндірме жазған Шәйх Әбут-Таййб: «Бұл хадистің мәтіні де, жеткізу тізбегі де дұрыс. Бұл хадис дәлелге жарайды»[6] деп аталмыш хадистің дәрежесіне жақсы баға берген.[7] Хадистің дәрежесі «сахих».
حدثنا وَكِيعٌ عن رَبِيعٍ عن أبي مَعْشَرٍ عن إبْرَاهِيمَ قال يَضَعُ يَمِينَهُ على شِمَالِهِ في الصَّلاَةِ تَحْتَ السُّرَّةِ
Уакиғдан Рабиғ, ал Рабиғдан Әбу Мағшар, ал ол Ибраһимнен риуаят етті. Ол былай деді: «Ол (пайғамбарымыз) намазда оң қолын сол қолының үстіне кіндіктің астына қоятын.»[8] Хадистің дәрежесі «хасан».
عَنْ عَلِيٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَال إِنَّ مِنْ السُّنَّةِ فِي الصَّلَاةِ وَضْعُ الْأَكُفِّ عَلَى الْأَكُفِّ تَحْتَ السُّرَّةِ
Алиден (р.а.) риуаят етілді: «Қолды қолдың үстіне, оны кіндіктің астына қою намаздың сүннетінен».[9] Ибн Қаййм өзінің «Бадаиъул-фауайд» деген кітабында: «Али (р.а.) былай деді: «Қолды қолдың үстіне, оны кіндіктің астына қою намаздың сүннетінен». Сондай-ақ Амр ибн Маліктен, ол Абил-Жаузадан, ал ол Ибн Аббастан да Алидің тәпсіріне (риуаятына) ұқсасы жеткен. Бірақ дұрысы Алидың риуаяты.[10]- деген. Шынтуайтында, Алиден риуаят етілген бұл хадистің дәрежесіне қатысты ғалымдар түрліше пікір білдірген. Алайда хадисті әлсіз деп бағалағанның өзінде бұл хадистің басқа жолдармен жеткен риуаяттары мен жоғарыда келтірілген қолды кіндіктің астына қоюға қатысты келген өзге хасан, сахих хадистердің барлығын топтастырып, жалпылай қарағанда, Алиден жеткен бұл риуаяттың дәлелге жарайтындай қуаттана түсетіні анық.
Байқағанымыздай, намазда қолды кіндіктің астына байлаудың дұрыстығына қатысты шариғи нақты дәйектер жеткілікті. Басқа мәзһабтарда бұл үкімді жарамсыз ететін ешбір қуатты дәлел жоқ. Сондай-ақ бұл үкім ханафи мәзһабында ғана емес, басқа мәзһабтарда да көзқарас, фәтуа ретінде бар. Сондықтан қайсібір бауырларымыздың намаздарын тып-тыныш оқып жүрген жамағат арасына іріткі салып, «қолды кіндіктің астына байлаудың негізі жоқ немесе әлсіз» деп асығыс «фәтуа» бергендері, әрине, жөн емес.
Қайрат Жолдыбайұлы
Бірінші найб мүфти,
«Әзірет Сұлтан» мешітінің бас имамы.
[1] Мұхаммед ибн Исхақ ибн Хузайма, Сахиху ибн Хузайма 1-том, 243-бет. «әл-Мактабул-ислами» баспасы, Бәйрут, 1970 ж.
[2] Ахмед ибн Али ибн Хажар Асқалани, Әд-Дирая фи тахрижи ахадисил-һидая, 1-том, 128-бет. «Дарул-мағрифа» баспасы, Бәйрут.
[3]Мухаммед ибн Иса Әбу Иса әт-Тирмизи, Сунанут-тирмиз, 2-том, 32-бет. «Дарул-ихиаайт-турасил-араби» баспасы, Бәйрут.
[4] Имам ән-Нәуауи, 3-том, 257-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 1997 ж.
[5]Зафар Ахмад әл-Ъусманиют-Таһанауи, Иғлаус-сунан.1-2-том, 185-бет. «Дарул-кутубул-ғилмия» баспасы, Байрут. 1997 ж.
[6] Зафар Ахмад әл-Ъусманиют-Таһанауи, Иғлаус-сунан.1-2-том, 185-бет. «Дарул-кутубул-ғилмия» баспасы, Байрут. 1997 ж.
[7] Ибн Аби Шайбаның мусаннафында келген бұл хадистің дәрежесіне ешбір хадис білгірі сын айтпаса да, кейінгі кейбір ғалымдар ондағы «кіндіктің астына» деген сөздің хадисті көшіріп жазушының көзі басқа жерге жаңылысып, қателікпен қосылып кетуі мүмкін екендігін айтады. Себебі хадистің кей нұсқаларында «кіндіктің астына» деген тіркестің жоқ екендігін алға тартады. Қараңыз: Мұхаммед Шамсул-хақ ал-Ъазим Аабади, Ъаунул-Маъбуд, 2-том, 323-бет. «Дарул-кутубил-ъилмия» баспасы, Бәйрут, 1995 ж. Алайда иғлаус-сунанның авторы Зафар Ахмад: «Егер «кіндіктің астына» тіркесі бір ғана нұсқада болғанда, онда көшірушінің көзі жаңылысып, қателікпен қосып жіберген деген уәжбен келісуге болар еді. Бірақ хадистің көптеген негізгі нұсқаларында «кіндіктің астына» деген тіркес сақталғандығын ескерсек, бұл уәждің орынсыз екендігін байқаймыз. Өйткені барлық көшірушінің көздері бірдей басқа жерге жаңылысып қателікпен қосып жіберуі мүмкін емес қой» - деп жауап қайтарған. Толығырақ мағлұмат үшін қараңыз: Зафар Ахмад әл-Ъусманиют-Таһанауи, Иғлаус-сунан.1-2-том, 186-бет. «Дарул-кутубул-ғилмия» баспасы, Байрут. 1997 ж.
[8] Әбу Бәкір Абдиллаһ ибн Мұхаммед ибн Әби Шайба, Мусаннаф ибн Әби Шайба, 1-том, 343-бет. «Мактабатур-рушд» баспасы, Рияд, 1409 ж.
[9] Ахмад ибн Ханбал Әбу Абдиллаһ әш-Шайбани, Муснад Ахмад ибн Ханбал, 1-том, 110-бет.
[10] Мұхаммед ибн Әби Бәкір Әюуб әз-Заръи Әбу Абдиллаһ, Бәдайъул-Фауайд, 3-том, 601-бет.
Адам баласы ғибадат-құлшылық үшін жаратылғандықтан, өмірінде бір Аллаға құлшылық етуді басты мақсат тұтып, сауап жинауды әдетке айналдырғаны жөн.
Себебі, сауап деген ескірмейтін, бұзылмайтын, жоғалмайтын, уақыты келгенде қол жетпес қазынаға айналатын өте бағалы ақыреттік табыс. Алла субханака уа тағала Құранда былай деген: «Дүние-мүлік пен бала-шаға – өмірдің сәні. Ал мәңгі қалатын жақсылықтар болса, Раббыңның құзырында сауап (табыс) ретінде де жақсы, әрі үміт тұрғысынан да қайырлы» (Кәһф сүресі, 46-аят). Пайғамбарымыз Мұхаммад (с.ғ.с) сахабаларына ең әуелі бір Аллаға ықыласпен құлшылық етуді үйреткен. Содан кейін оларға жас немесе кәрі демей, күндіз - түні, кез - келген жағдайда сауап жинаудың көркем үлгісін көрсетті. Пенде ақыретіне қамданып қалсын деп Жаратушымыз бес парыздан бөлек қосымша құлшылықтар мен арнайы дұғалар, тиімді амалдар мен берекелі уақыттар берген. Себебі, осы үмметтің өмірі алдыңғы үмметтерге қарағанда өте қысқа екені белгілі. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) бір хадисінде: «Менің үмметімнің ғұмыры алпыс пен жетпістің арасы», - деген. Десек те, Алла субханака уа тағала Өзінің кеңшілігінен бізге сол қысқа өмірдің орнын толтыратын және өмірімізді берекелі қылатын жақсы амалдарды нәсіп етті. Пенде оларды істейтін болса өте ұзақ өмір сүрген адамдай болады.
Атап айтсақ, қадір түні. Алла Тағала өз кітабында былай дейді: «Қадір түні мың айдан қайырлы» (Қадір сүресі, 3 аят). Жұма – күндердің сұлтаны, сауабы жағынан ерекше күнге жатады. Бұл күнде бір сағат бар, сол уақыт аралығында дұға тілесеңіз, дұғаңыз кері қайтарылмайды. Осындай берекелі уақыттардың бірі - Зул-хиджа айының алғашқы он күні.
Зул-хиджа айының алғашқы он күні биыл қазан айының 6-нан 15-не сәйкес келеді. Құрбан айт та осы зул-хиджа айының еншісінде. Зул-хиджа айының алғашқы он күнінде жасалатын ғибадаттардың сауабы өте жоғары болып табылады. Бұл жөнінде хадис шәрифтерде былай делінеді: «Зул-хиджаның алғашқы күндерінде тұтылған ораза - бір жыл ораза тұтумен, бір түнін ғибадатпен өткізу - қадір түнін ғибадатпен өткізумен тең».
Хазреті Әбу Дәрда былай бұйырады: Зул-хиджа айының алғашқы тоғыз күнінде ораза тұту, көп садақа беру және көп дұға әрі истиғфар жасау қажет! Өйткені Алланың Елшісі (с.ғ.с): “бұл он күннің игілігінен және берекесінен махрұм қалған адамға обал болсын” - деген. Зүл-хиджаның алғашқы 9 күнінде ораза тұтқан адамның өмірі берекелі болады, мал - мүлкі көбейеді, бала-шағасы бәлелерден қорғалады, күнәлары кешіріледі, жақсылықтарына көп еселенген сауап беріледі, өлерінде оңай жан тапсырады, қабірі жарық болады және жұақта жоғары дәрежелерге қауышады.
Әсіресе, осы аралықта Арапа күнінің оразасын ұстап, айт күндері құрбандық шалған абзал. Арапа күні ораза ұстаған адамның бір жылдық күнәсі кешіріледі. Ал құрбандық шалған адам Раббысына айтарлықтай жақындап, бауыздаған малының аққан қанымен күнәсін жуып-шаяды.
Арафат күні
Бұл – Арафат тауында тұрғандармен Алланың періштелер алдында мақтанатын, тозақтан құтылатын, Аллаһтың рақымына бөленетін, шайтан торығып, күйзеліске түсетін, тәубеге келіп, күналардың кешірілетін, дұғалар қабыл болатын, Аллаһ Тағаланың діндегі негізгі әмірлерді тәмәмдаған әрі соңғы үмметке нығметін толықтастырған және Ислам дініне разы болған күн.
Құрметті мұсылман бауырлар! Берекелі де қадірлі уақытты тиімді пайдалананып, өзіміздің ақылымыз бен өмірлік тәжірибемізді тек дүние табуға емес, сауап жинауға да қолданайық. Осына келе жатқан қасиетті Құрбан айт мерекесі құтты әрі мүбарак болғай!
Ислам ғылымхалы
Құрбан (араб тілінде) – «жақындау» деген мағынаны білдіреді. Ал шариғаттағы терминдік мағынасы – Аллаһ Тағаланың ризашылығына жақындау ниетімен құрбан айт күндерінде шалынатын арнайы малдың аты.
Пайдалары мен хикметтері:
а) Аллаһ Тағаланың әмірлерін орындау әрдайым ризашылығына жақындатып, ақыретте сый-сыяпатына кенелтеді. Құрбан шалу да Аллаһ Тағаланың арнайы әмірі болғандықтан бұл әмірді ықыласпен орындаушы Раббысының ризашылығына қауышып, ана дүниеде жүзі жарқын болып, мол сауабына шомары сөзсіз. Пайғамбарымыз хадисінде бұл ақиқатты былай деп түсіндіреді: «Адам баласы құрбан айт күнінде (құрбан шалып) қан ағызудан да сүйікті басқа іспен Аллаһ Тағалаға жақындаған емес. Қаны ағызылған мал қиямет күні мүйіздері, тұяқтары және жүндерімен келеді. Ағызылған қан жерге тамбай жатып, Аллаһ Тағаланың құзырында үлкен мақамға жетеді. Сондықтан құрбандарыңды көңіл ризашылығымен шалыңдар» [1].
Пайғамбарымыз (с.а.у.) басқа хадистерінде Аллаһ ризашылығы үшін шалынған құрбанның әрбір қылы үшін сауап бар екенін былай деп сүйіншілеген: «Сахабалар Расулімізге (с.а.у.):
– Уа, Аллаһтың Елшісі, құрбандық деген не? – деп сұрақ қойды.
– Құрбандық – сендердің Ибраһим (а.с.) бабаларыңның сүннеті, – деді.
– Одан бізге қандай сауап бар?
– Әрбір тал қылшығы үшін сауап аласыңдар.
– Қойдың жүнінен ше?
– Қойдың жүнінің әрбір тал қылшығына да сауап жазылады» [2].
Шындығында, Аллаһ Тағала біздің шалған құрбандарымыздың ағызылған қанына немесе етіне мұқтаж емес. Біздің шалған құрбандарымыздың еті немесе қаны Аллаһ Тағаланың құзырына жетпейді. Бірақ біздің оның әмірін ләббайк деп орындауымыздағы ықыласымыз бен ниетіміздің Аллаһ Тағалаға жетіп, ризашылығына себеп болары сөзсіз. Бұл шындықты Құран Кәрім былай деп баяндайды: «Олардың (құрбан малдарының) еттері де, қандары да Аллаһ Тағалаға жетпейді. Бірақ Оған сендердің тақуалықтарың ғана жетеді» [3].
ә) Құрбан шалу – Ибраһим пайғамбарымыздан (а.с.) жалғасып келе жатқан сүннет. Иә, Ибраһим пайғамбарымыз (а.с.) Аллаһ Тағалаға берген сөзінде тұрып, бауыр еті баласы Исмайылды Ұлы Жаратушысының жолында пида ете алатындығын паш етіп, қиын сыннан өткен еді. Міне, құрбан шалу сол бір ғибратты оқиғаның ұмытылмас көрінісі.
б) Адам баласы құрбан айтта құрбан шалу арқылы Ұлы Жаратушысының өзіне берген сансыз нығметтерінің шүкірін өтеп, күнәларына кешірім тілейді.
в) Руханияттан алшақ болған мына материалдық дүниенің қыспағында қалып, тарыққан ішкі дүниеміз бен көкірек сарайымыз құрбан айттағы шалынған малдардың өзендей аққан қандарын әр-әр жерден көрген уақытта психологиялық тұрғыдан әсерленіп, бойындағы ауырлықтан жеңілдеп, көкірегіндегі қайғы-қасіретін ұмытып, адами табиғатында болатын ыза, кек, дұшпандық сияқты сезімдерден арылып, өне бойы жеңілдеп, сергіп қалады.
г) Жаратылысында өзімшілдік, сараңдық сияқты кейбір жаман сипаттардың дәнегі бар жалпы адам баласы құрбан айтта тек қана Аллаһ Тағаланың ризашылығы үшін кедей бауырларына жәрдем беру арқылы аталмыш болымсыз сипаттардың дәнегінің түбін балтамен шауып, оның орнына бойындағы бауырмалдық, жомарт, кішіпейіл сияқты кәмілдіктің белгісі саналатын сипаттар дәнегінің өніп-өсіп, жетілуі үшін су себеді.
д) Дүние жүзінде жылына миллиондаған мал сойылуда. Бірақ бұл сойылған малдың еттерінен көптеген кедей-кепшік мақұрым қалуда. Міне, құрбан айтта осы кедей, жағдайы нашар адамдардың жүзіне күлкі кіріп, шаттық байрағы желбірейді. Бір адамның көңіліне шаттық беріп, жүзіне күлкі кіргізу қандай бақыт... Аллаһ Тағала ақыретте бәріміздің жүзімізді жарқын қылып, көңілімізді шаттандырсын! Әмин!
"Ислам ғылымхалы" кітабынан
[1] Тирмизи, Адахи, 1.
[2] Ибну Мажә, Сәуәбул-адахи, 3118.
[3] Саффат, 37/107.
Тәкбір-тәшриқ деп арапа күні таң намазынан бастап, Құрбан айтының төртінші күні екінтіге дейінгі әр парыз намазының соңында сәлем бергеннен кейін оқылатын дұғаны айтамыз.
Бұл дұғаны оқу – намаз оқуға міндетті әрбір жанға уәжіп. Өйткені, Құран Кәрімде: «Санаулы күндері (тәкбір тәшриқ күндері) Алланы зікір етіңдер»[1], – деп бұйырған. Ал, санаулы күн деп Әзірет Әли арапа күнгі таң намазынан бастап, айттың төртінші күнгі екінті намазының соңын айтқан[2], бұл аралыққа 23 парыз намазы енеді[3].
Тәкбір-тәшриқ дұғасы мынадай:
«Аллаһу әкбар, Аллаһу әкбар, лә иләһа иллаллаһу уаллаһу әкбар, Аллаһу әкбар уа лиллаһил хамд».
Бұрынғы қаза болған намаздарын «тәшриқ» күндері өтегісі келген кісі, қаза намазының соңынан тәкбір-тәшриқ дұғасын оқымайды. Ал, осы күндері намазын қаза етіп және оны осы күндері өтегісі келген кісі аталмыш дұғаны оқиды. Басқа күндері өтейтін болса, ол дұғаны оқымайды[4].
«Тәшриқ» күндері деп зүлхижжа айының 11,12,13-күндерін, яғни айттың екінші, үшінші және төртінші күндерін айтамыз. Бұл күндерді бұлай аталуының себебі, (тәшриқ) ертеректе осы күндері сойылған құрбанның еттерін қажылар бұзылып кетпесін деп сүрлейтін болған. Сондықтан бұл күндерді тәшриқ – күнге кептіру күні деп атаған деседі.[5] Тағы бір деректе «ташриқ – сыртқа шығару, көрсету деген мағынаға саятындықтан, мұндағы мағына тәкбір-тәшриқты дауыстап айтуды білдіреді» делінген.
Хайызды және нифасты әйелдерге намаз оқу міндет болмағандықтан, тәкбір тәшриқ дұғаны айтпайды.
[1] Бақара–203 аят.
[2] Бадаиғ –2/12 бет.
[3] Осы пәтуаны арқау еткен Имам Әбу Юсуф пен Имам Мұхаммад. Ал, Имам Ағзам Әбу Ханифа «арапа күні таң намазынан бастап, айттың бірінші күні асыр намазының соңына дейін яғни 8 намаз уақыт соңында ғана айтылады. Сондай-ақ, бұл тек жамағатпен оқығанда ғана, муқим (жолаушы емес) кісілерге уәжіп. Ал, жолаушыға және намазды жалғыз оқушыға уәжіп емес» деген. (Хидая – 1/214 бет). Ханафи мәзһабында қабыл бекітілген пәтуа – екі имамдыкы. (Любаб – 1/118 бет)
[4]Бадаиғ – 2/20 бет.
[5]Мусталахатуль Фиқһия
Мұхаррам айы – мұсылман жыл санауының басы, яғни бірінші айы. Бұл ай тарихта мұсылмандардың Меккеден Медине шаһарына қоныс аударғанымен мәңгіге қалды.
Екі дүние сардары Мұхаммед Мұстафа (с.ғ.с) пайғамбарлықтың 12 жылы зүлхиджа айында Ақабә деген жерде мединелік Ансарлардан «Ақабә биатын (ант, уәде)» алғаннан кейін, келесі айда, яғни Мұхаррамда Меккеден Мединеге көшу/хижрет басталады.
Хижретке 16 жыл толғанда, (638 жылы) халифа Омар (р.а.) Мәдинада кеңес құрып, тарихтың есебін жүргізу мәселесін көтерді. Әзірет Әлидің ұсынысы әрі кеңестің құптауымен хижрет Ислам тарихының басталуы әрі мұсылман күн түзбесі ретінде қабылданса, мұхаррам сол күн түзбенің алғашқы айы ретінде бекітіледі.
«Мұхаррам» сөзі «тыйым салынған» деген мағынаға саяды. Осы айда соғысу харам болғандықтан «Мұхаррам» деп аталған болса керек. Бұл турасында Құран Кәрімнің «Тәубе» сүресінде былай делінген:
«Шын мәнісінде Алланың қасында, айлардың саны – он екі. Жер мен көк жаратылған күннен бастап Алла солай белгілеп қойды. Оның төртеуі – соғысу арам етілген айлар (зүлқағда, зүлхиджә, мұхаррам, ережеп)...»[1].
Мұхаррам айының маңыздылығы жайында Құран аяттарымен қатар, көптеген хадистерде кеңінен мысал келтіріліп, маңыздылығын мен қадыр-қасиетін айқындай түседі. Нәсәи жинағында риуаят етілген бір хадисте сахаба Әбу Зәр былай дейді:
Мен Пайғамбарымыздан түндегі қайырлы уақыт пен айлардың ішіндегі ең абзалын сұрадым. Сонда Ол (с.ғ.с): «Түннің ең қайырлы уақыты – түннің соңғы үшінші бөлігі. (Рамазаннан кейінгі) Айлардың ең абзалы– сендердің «мұхаррам» деп жүрген Алланың айы», –деп жауап берді»[2].
Ендеше, адамзат ардақтысы айлардың абзалы деп ерекше көтермелеген мұхаррамның қандай ерекшеліктері бар. Мұхаррамның мән-маңызын зерделеуде аят пен хадистерге сүйене отырып, бұны төрт мәселе тұрғысында қарастыруға болады:
«Ораза үшін Рамазаннан кейінгі ең қайырлы ай – Алланың айы Мұхаррам»[4]
Хадиске мән беріп қарасақ, осы айға қатысты мынадай екі маңызды үкім шығаруға болады:
Өзге айлардан қарағанда Мұхаррам айында нәпіл ораза ұстаудың сауабы мол.
«Алланың айы» деп бұл айды Аллаға тіркестіруі арқылы оның қасиеттілігін және өзге айлардан қайырлы екендігін аңғартуда.
Тағы бір хадисінде Алла Елшісі былай деген:
«...Рамазан айынан кейін ораза тұтқың келсе, Мұхаррам айын оразамен өткіз. Шынында, бұл ай – Алланың айы. Бұл айда, Алла тағала кей қауымның тәубесін қабыл етіп қойған болса, кейбір қауымның таубесін осы айда қабыл етеді»[5]
4. Мұхаррам айының оныншы күні келетін «Ашура күнінің» болуы.
Бұл күні ораза ұстау ұнамды әрекет. Сахих Муслимде келген хадисте Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) Ашура күні ұсталған ораза жайында сұрағанда, Ол (с.ғ.с): «Өткен жылдағы жасаған (кіші) күнәлары кешіріледі»,[6] – деп жауап берген.
Ашура күнін қасиет тұту сонау жәһили (надандық) дәуірінен бастау алады. Ислам келмей тұрғанда да арабтар осы күнді ұлықтап ораза ұстайтын, осы күні Кағбаның жапқышын жабатын болған. Бұған Айша анамыздың мына сөзі дәлел:
«Исламнан бұрын Құрайш арабтары Ашура күні ораза ұстайтын. Пайғамбарымызда сол кездері ораза ұстайтын болған. Ол (с.ғ.с) Медине қаласына хижрет еткенде, өзгелерге де осы күні ораза ұстауды әмір етті. Кейінірек Рамазан оразасы парыз етілгеннен кейін, Ашура күнгі ораза ұстауды тоқтатты. Бұдан соң ол оразаны қалаған ұстады, қаламаған аузын ашып жүрді»[7]
Айша анамыз тағы бір сөзінде былай дейді:
«Рамазан парыз болмай тұрып, олар Ашура күні ораза ұстайтын әрі осы күні қағбаға жапқыш жабатын»[8]
Пайғамбарымыз (с.а.у) Медине қаласына хижрет еткеннен кейін, осындағы тұрғылықты Яхуди дініндегілердің де Ашура күні ораза ұстайтынын көреді. Олардан мұның себебін сұрағанда, «Бұл күні Мұса пайғамбар және оның қауымы Перғауынның зұлымдығынан құтылып, Перғауын және оның ізбасарлары суға тұншықты. Осылайша перғауынның зұлымдығынан құтқарған Аллаға шүкір етіп Мұса пайғамбар ораза ұстаған» деген жауап алады. Сонда Алланың Елшісі: «Біз Мұса пайғамбарға сендерденде жақынырақпыз»,– деп сол күні ораза ұстауды мұсылмандарға кеңес етеді[9].
«Ашура» деген сөз арап тілінде «ъашара» он санынан шыққан. Бұл күн мұхаррам айының оныншы күніне сай келгендіктен «Ашура», яғни оныншы күн деген атау берілген.
Ашура күні ораза ұстаудың үкімі – сүннет. Пайғамбарымыз (с.а.у) осы күні ораза ұстауға мән беретін. Тіпті, Рамазан оразасы парыз болмай тұрғанда Ашура күні ораза ұстау уәжіп болған деседі ғалымдарымыз. Рамазан оразасы парыз етілгеннен кейін Ашура күнгі оразасы сүннет боп қалады. Сахаба Абдулла ибн Аббастан осы күні ұсталатын ораза жайында сұрағанда Ол (р.а):
«Пайғамбарымыздың осы күнгі нәпіл оразаның қадірін, өзге күндердегі нәпіл оразалардан артық санайтын...», – деп жауап берді.
Сахабалар да осы күні ораза ұстауға қатты мән берген. Олар тек өздері ауыз бекітіп қоймай, жас балаларын да осы күні ораза ұстауға баулитын. Муғаз қызы Әр-Рабиғ бұл жайында былай дейді:
«Ашура күні таңертең (Һинд ибн Әсмәны) Пайғамбарымыз (с.ғ.с) Мәдина қаласының айналасындағы ауылдарға жіберіп (ондағы мұсылман болған кісілерге осы күні ораза ұстасын деп айтты да): «Кімде-кім оразаға ниет еткен болса, бастаған оразасын бітірсін. Ал, кім нәр татып қойған болса, сол күннің ары қарайғы уақытын оразамен аяқтасын», – деді. Бұл сөзден кейін біз ораза ұстадық және жас балаларымызға да ұстаттық. Мешітке барғанымызда киізден істелген ойыншықты ала баратынбыз. Балалардың бірі ашығып жылай бастағанда, ауыз ашарға дейін жанағы ойыншықпен алдандыра тұратынбыз».[10]
Бұл күні неге ораза ұсталады?
Ашура күні Алла тағала өзінің пайғамбары Мұсаны (ғ.а.) перғауынның зұлымдығынан құтқарғанын айтып өттік.Аллаға шүкіршілігін білдіру мақсатында Мұса (ғ.а.) осы күні ораза ұстаған. Осыны естіген Пайғамбарымыз:«Біз Муса пайғамбарға сендерденде жақынырақпыз»деп ораза ұстайды. Демек, бұл күні ораза ұстаудың мәні де осында жатса керек, яғни Аллаға шүкіршілік білдіру.
Ашура оразасына қосып қанша күн ораза ұсталады?
Ашура күніне қосып бір күн алдын және бір күн кейін ораза ұстау ұнамды (мұстахаб), яғни Мұхаррам айының тоғызы, оны және он бірі күндері. Өйткені, Имам Ахмедтің риуаят еткен бір хадисте Пайғамбарымыз: «Ашура күні ораза ұстаңдар. Яхудилерге ұқсамау үшін бір күн алдын және бір күн кейін тұтыңдар», – деген[11].
Сахих Муслимде келген тағы бір хадисінде Алла Елшісі: «Егер келесі Ашура күніне дейін өмір сүретін болсам, Ашура күнінен бір күн алдын, яғни Мұхаррамның тоғызы күнін де қосып ұстайтын болам»[12], –деу арқылы да, тек Ашура күні ғана емес, одан бір күн алдын ораза ұстаудың ұнамды екенін ұғындыруда. Дегенмен, тек бір күн Ашура күні ғана ораза ұстаса да күнә емес.
Абдусамат Қасым
[1]Тәубе - №36 аят.
[2]Нәсәи – №4612 хадис.
[3]Тәубе - №36 аят.
[4]Сахих Муслим, әс-Сыям – №1163 хадис.
[5]Шаукани, Нилуль Әутар, Китабус сиям.
[6]Сахих Муслим, әс-Сыям – №1162 хадис.
[7]Сахих Бухари – 2002.
[8]Сахих Бухари – 1952.
[9]Сахих Бухари – 3727
[10]Сахих Бухари – 1859; Муслим - 2725
[11]Ғаунул Мағбуд, Китабус саум, №2445 хадис түсіндірмесі.
[12]Муслим – №2723 хадис.
Отбасында адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырай көрініп қалыптасады. Отанға деген ыстық сезім жақындарына, туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады.
Нұрсұлтан Назарбаев. Бала - өмірдің жалғасы. Балаға өнер үйретіп, кәсіпке баулу, тиянақты білім беру, абзал азамат етіп тәрбиелеу - адамзат қоғамының басты міндеттерінің бірі болып саналады. Жанұяның жемісі, берер гүлі, алтын тіреуі – бала. Осы ойды халқымыз “бесіксіз үйде береке жоқ” деп бекер айтпаған.
Бұл әр ошақтың түтіні сөнбесін деген ізгі тілектен туған сөз ғана емес, сонымен бірге, елдікті ойлау, елдің ертеңгісі жөнінде қам жеу. Баланы өмірдің жалғасы, мәні мен сәні деп бағалаған халқымыз ежелден жанұяда баланың көп болуын қалаған. Ата-бабаларымыздың “Бір баласы бардың шығар-шықпас жаны бар, көп баласы бардың үйінде жанған шамы бар, “Балалы үй базар, баласыз үй - мазар”, “Бала - адамның бауып еті” сияқты пайымдауларында терең мағына бар.
“Ата өліп, бала қалса, мұратына жеткені, бала өліп, ата қалса, арманда кеткені”, “Артында қызы бардың көзі бар, ұлы бардың өзі бар” деген секілді тұжырымдауларда сан ғасырлық тірліктің тұнбасы берілген ғой. Қазақтың түсінігінде ұл баланың дүниеге келуін ұл туғанға күн туған деп ерекше бақыт санаған, оның себебі ер бала жанұяның жалғасы, шаңырақтың иесі болып есептелген.
Жанұяда әкелер өздерінің білетін бар өнерін ұлдарына үйретіп отырған. “Атадан ұл тумас болар ма, ата жолын қумас бала болар ма дейтін асыл сөз соның айғағы. Сонымен бірге халқымыз ұлдарын ұқыпты, шаруақор болуды, отын-шөбін, азық-түлігін дер кезінде дайындап, жанұясының қамын ойлап, тірегі болуға үйреткен.
Үйдің иесі де, қожасы да ер бала деп есептеген, ал қыз балаға үй сыпыру, төсек жинау, ас пісіру, шай құю, кесте тігіп, тон пішу т.б. өнерлерді мұралап отырған. Себебі қыз бала жанұяның ұйытқысы, күтімшісі санап, олардың еңбексүйгіш, епті болып өсуіне ерекше мән берген. Қызының көрікті, ибалы болуы аналары үшін үлкен мәртебе болған.
“Аттың көркі – жал, қыздың көркі – шаш” деп білген аналар қыздың шашын дұрыстап күтіп өсіруді өнер санаған. Аналар, қыздардың киім киісіне үлкен көңіл бөлген. “Қыз өссе, елдің көркі” деп оларды өте бағалаған. “Қызға қырық үйден тыю”, “Ұлың өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол” деген сөздер баланы қауым болып тәрбиелеу мақсатында шыққан.
Қорыта айтқанда, бала жақсы болып өсіп, оқып білім алып, теңін тауып, жанұя болып, мемлекетіміздің болашағы бола алса, отбасының бақыты болып шыққаны ғой.
«Шынықсаң шымыр боласың» дегендей, қазіргі күні жастарымыздың салауатты өмір салтын ұстанып, спортпен айналысулары – қуанарлық жай. Ауданымызда да дене шынықтырумен шұғылданып, уақыттарын бос өткізбей, спортты алға қойып жүрген жастарымыз аз емес.
- Жалпы мен мектеп қабырғасында оқып жүргенімде спортқа деген қызығушылым оянған болатын. Есмырза бастауыш мектебін 1998 жылы бітіріп, № 2 Ұзынкөл орта мектебінде оқуымды жалғастырдым. Аталмыш мектепті ойдағыдай аяқтағаннан соң, 2011 жылы ауданымыздың №13 кәсіптік лицейін тәмамдадым.
Әскерде азаматтық борышымды өтеген кезімде спортпен айналысып, түрлі жарыстарға қатыстым, - дейді Есмырза ауылының тумасы Айзат Төребаев.
Айзат биыл 22 жаста. Мектептен бері спорттың бірнеше түрлері-гір көтеру, қазақша күреспен айналысып келеді. Осы салада қол жеткен табыстары да атап өтерліктей. Бұл күндері әлгі аталған спорт түрлерінен жүлделі орындарды иеленді. Ел арасында мықты спортшы атанды.Бірқатар дипломдармен марапатталды.
Оның ендігі арманы – шекара қызметіне жұмысқа тұрып, спорттан қол үзбеу. Айзаттың бойындағы адамгершілік, имандылық қасиеттері де жерлестеріне белгілі. Мешітке де барып тұрады.
Төребаевтар жанұясы ауданда сыйлы. Отағасы Төлай мен зайыбы Алмагүл беделді жандар. Олардың тағы бір ұлдары Болат та спортқа бейім. Кейіпкерім өткен Құрбан айт мейрамында қазақша күрестен бірінші орынды жеңіп алды. Оған ауданның бас имамы Есенкелді қажы Сақтағанұлы оған мақтау қағазы мен бағалы сыйлық тапсырды.
Әр халықтың санасында ең қастерлі ұғым болса, ол – тәуелсіздік дер едім. Өткен тәуелсіздік алған жылдарда елімізде қаншама оңды өзгерістер орын алып, қаншама шарапатты үрдістер бой көтерді.
Әрине, көптеген қиындықтар да болды. Сонымен бірге, Аллаға шүкір, табысты нәти¬желерге де қол жеткіздік. Қазіргі таңда еліміз экономикалық, әлеуметтік қуатты реформаларды тиімді іске қосып, қай салада да ТМД елдері ішінде көшбасшы атанды.
Жалпы, тәуелсіздік кез-келген халық үшін өте қадірлі. Бұған ешкімнің таласы бола қоймас . Асылында, бұл құбылыстың терең астарларын тарих қойнауы¬нан, ата-бабаларымыздың өткенінен, оның сан ғасырлық арманынан із¬де¬геніміз дұрыс.
Бүгінгі күні біз аталарымыздың аманаты алдында, ел еркіндігі үшін қыршын кеткен боздақтардың рухы алдында, әрқашан тағзым етуге тиіспіз.
Жетпіс жыл бойы атеизмнің құрсауында болған қазақ халқы тәуелсіздік алысымен өз тегін, тілі мен дінін іздей бастады. Былайша айтқанда, тәуелсіздік бізге ислами құндылықтарды қайта оралтты. Руханиятымыз түгелдене бастады.
Асыл дініміз Исламның басты мақсатының бірі адам баласының ақылын, санасын, ойлау қабілетін қорғау, ұрпақ жалғастыру, айналаны-қоршаған ортаны аялай білу.
Сондықтан, хақ дініміз маскүнемдік, нашақорлық секілді естен тандыратын, адамның санасын улайтын және зинақорлық, парақорлық сияқты жиіркенішті жаман қылықтарды қоштамайды, оларды үзілді-кесілді лағынеттейді.
“Адамның сүйеніші – ақылы. Ақылы жоқтың діні де жоқ!” Шындығында да ақылы жоқ адамның діні қайдан болсын?! Есірткіні сорып, масайып жатқан адамнан қоғамға, жанұяға қандай жақсылық болмақ?! Ең қарапайым нәрселерді түсіну үшін, оны іске асыру үшін ақыл керек қой. Ал, дін секілді ең ұлық, ең рухани, ең пәк ұғымды түсіну үшін ақылдың да ақылы қажет.
Ақылы сергек, ойы таза адамдар ғана діннің қадірін біліп, терең ойлап, таза иманды болмақ. Өйткені, иман дегеніміз ол – сенім. Сенім – ғылым, білім арқылы пайдалы болып, беки түседі. Ғылымсыз, білімсіз адамда қандай сенім болсын?! Ол неге сенгенін, не үшін сенгенін біле ала ма?!
Міне, сондықтан, Исламият – ойы, ұжданы сау адамдардың болғанын қалайды, соны бұйырады. Иманы берік, ойы таза адамдар тың ойлайды, харам нәрселерден, әрқандай қылмыстан аулақ болады. Олар дүниедегі және ахиреттегі жауапкершіліктен қорқады.
Пайғамбарымыздың хадистерінде осы мәселелерді анықтайды: “Шүбәсіз, Алла Тағала жұмсақ мінезді, ақ жарқын кісіні жақсы көреді” , “Мұсылман – тілінен және қолынан өзге мұсылмандар амандықта болатын адам”, “Өзінің бауырына үш күннен артық кек сақтау мұсылманға халал болмайды” және “Садақалардың ең абзалы – ренжіскен адамдарды татуластыру”,-делінген.
Қорыта айтқанда, әр замандағы, барша ғасырлардағы мәселелердің шешілуінде Исламның хақ орнын түсінуіміз керек. – Дана халқымыз: «қауіп еткеннен айтамын» деген ғой. Біз неден сақтануымыз керек? Тәуелсіздіктің негізгі тірегі бұл – мемлекет ішіндегі тұрақтылық қой. Тұрақтылық қай жерде? Тұрақтылық – әлбетте бірлік болған жерде. Біз ел туралы айтқанда, ең алдымен, ел бірлігін айтуға тиіспіз. Сондықтан «Жаратушы Хақ тағала бірлігімізді бекем қылсын», -деп тілейік және соған сәйкесті амал ете білейік!...
Қазіргі таңда әрине кемшіліктерімізде жоқ емес. Бірақта біз елімізде жасалып жатқан оңды істерге сүйсіне қарап, мемлекетіміздің әлемдік аренаға көтеріліп жатқанына қуануымыз керек. Орта азиядағы жетекші ұлт екенімізді дәлелдеп келеміз. Аз ғана уақыт ішінде Жаңа елордамыздың дүниеге келуінің өзі үлкен іс. Сондай-ақ еліміз бұрынғы кеңестік кеңістік¬тегі елдер арасынан, «Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына» тұңғыш төраға болып сайланды. Ислам конференциясы ұйымына да төрағалық тізгінін қолға алды. Бұл жетістік емес пе.
Өз ұлтымызға жанашыр болып, айрандай ұйытқан хақ дінімізді сақтау және мемлекетіміздің сенімділікте дамуын қамтамасыз ету үшін ең бастысы, ел ішінде конфессияаралық татулықты сақтауымыз шарт. Бұл басқа дін өкілдеріне толеранттылықпен қарауды қажет етеді.
Ислам дінінде зорлық-зомбылық жоқ. Асыл дініміз адам құқықтарын таптауға, бейкүнә адамдарға жәбір көрсетуге, фитнә (іріткі) жасауға, бейбітшілікті бұзуға жол бермейді.
Сонымен қатар, мұсылмандар өз имандарына бекем болып, адастырушы күштердің арбауына түспегендері жөнҚазақстанымыздың жер асты һәм жер үсті байлықтарына көз алартқан көптеген сыртқы күштер тарапынан арнайы ұйымдастырылған және ислам үмметінің ішіне келбетін ауыстырып кірген неше түрлі пасық топтар мен ағымдардың бар екенін әрдайым есте ұстағанымыз жөн.
Міне, солардың жалған уағыздарына иланып кетпейік ағайын. Бір нәрсені нақтылы түсініп алайық: Қазақстанның тәуелсіздігінің сақталуы, еліміздің аман, жеріміздің тыныш болуы халқымыздың мықты бірлігіне тікелей байланысты. Ал, ұлттық бірліктің берік болуы діни бірлігімізге тәуелді. Бөтен ағым-секталарға жол бермейік! Сол үшін хақ дінімізді мықтап ұстанып, бабалар аманатына еш қиянат жасамай ұлттық құндылықтарымыз бен әдептілігімізден ажырамайық.
Олай болса, әрқайсымыздың кішкене отбасымыздан басталатын кең-байтақ ұлы Отанымыздың тәуелсіздік күні құтты болсын, көк аспанымызбен астасқан көк туымыз лайым биіктен желбірей берсін! Қайта жаңарып, ажарлана бастаған барша ел тұрғындарын ең басты мерекеміз – Тәуелсіздік күнімен құттықтаймын!
Алла тағала елімізге әрдайым тыныштық берсін. Отбастарыңызда бақыт пен береке нұры шалқысын. Ынтымақ-бірлігіміз артып, дін Исламға Алла күш-қуат берсін.
Ел мүддесі мен келешегін ойлайтын рухани бай жастарды тәрбиелеу үшін отбасының, ата-ананың алар орыны ерекше. Бала тәрбиесіндегі ата-ананың, отбасының маңызды екендігін білген халқымыз: «ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер» дегенді тегіннен тегін айтпаған және аз сөзбен-ақ ұлы ұғымға меңзей білген.
Кешегі Кеңестер Одағы кезінде бала тәрбиесіне октябрят, пионер, комсомол ұйымдары да жауапты болып, балаға берілетін тәрбиенің шаруасына олар да белсене араласқаны белгілі. Солай дей тұрсақта жаңа туған баланың бойындағы рухтың дамуына тіл мен діл отбасында беріліп, ата-ананың тынымсыз жасаған еңбегімен қалыптасады.
Әрбір ұлтты бір-бірінен ерекшелендіріп тұратын осы тіл мен діл дүниеге келген сәбиге ана сүтімен, әкенің қанымен беріліп, сол жасты рухы мықты азамат етіп өсіреді. Рухы мықты азаматтың болашағы да зор. Сол үшінде әрбір ата-ана баласының жақсы тәрбие алуына, дені сау болып өсуіне көңіл бөліп, өздері тарапынан берілетін тәрбиенің мәніне, мазмұнына назар аударғандары жөн.
Жиырма жылғы жуық кәсіптік техникалық училищенің директоры бола жүріп 15-17 жастағы балалардың оқытуы мен тәрбие жұмысына араласқандықтан менің түйгендерім мен көргендерім көп. Училищеге келіп оқыған жастардың өзін-өзі ұстауы, киінуі, сөз сөйлеуі және өзімен бірге жүрген жастармен қарым-қатынастарына қарай отырып, сол баланың қандай отбасында тәрбиеленген білетін едік.
Өйткені, әр баланың бойында қалыптасқан мінез-құлық, әдептілік, білім алуға деген ынта тек ата-ананың тәрбиесімен, солардың бойларындағы жақсылықтармен дамитын қасиет.
Ата-ана әрбір жас балаға үлгі, оның бүгін қандай болып тұрғанын білдіретін және ертеңіне жол көрсетіп тұрған бағдаршам. Осы пікірімізді мынадай мысалдармен дәлелдеуімізге де болады. Кезінде мұғалімдік мамандықты игерген бір азамат уақыт өте келе ішімдікке үйір болып, соның салдарынан мектептен шығып қалып көше кезіп жүретін маскүнемдік жолға түседі.
Сол отбасындағы бес баланың қай-қайсысы да мектепте нашар оқып, үсті-бастары кір-қожалақ болып жүретін еді. Отбасындағы қиындыққа төзе алмаған балалардың анасы ауырып қайтыс болды. Ауылдастары сол балалардың өскені болмаса, өмірлері мәнді болмағандарын айтып жүрді. Әке мас болып, шеше үйдегі қиындықтардан қазаға ұшырауы балалардың бірінің ұрлық жасап істі болуына итермелесе, қалғандарының оқусыз, белгілі бір мамандықты меңгере алмаудан азып тозып кетулеріне себепші болды.
Ұлттық танымның атасы Ахмет Байтұрсынов: «Баланы үйіңде ұлша тәрбиелесең – ұл болады, құлша тәрбиелесең – құл болады» депті. Осыны еске алсақ, бала тәрбиесі отбасына, сол баланың ата-анасының берген үлгі-өнегесіне тікелей байланысты екенін көреміз. Ғылыми негізге сүйенсек адам баласының бүкіл тәрбиесінің негізгі қоры 18 жасқа дейін жиналып болады екен.
Қалған өмірінде оны толықтырады, дамытады. Ендеше, жаңа туған баласын кәмелеттік жасқа жеткенше қолында ұстап келген әрбір ата-ана оның әр күніне, әр сағатына ерекше мән беріп, уақыт өткен сайын сол баланы тәрбиелеудің жайын есінен шығармауы керек. Ертең өскен соң қатарына қарап жақсы болып кетеді ғой деп етегін кеңге жайған ата-ана ұтылады, бала тәрбиесінде үлкен кемшіліктерге ұрынады.
Кішкентайынан тәрбиелеуді өзіне міндет деп санамаған ата-аналар балаларының әртүрлі жаманшылықтарына мектептерді ғайбаттап, ондағы тәрбиені кінәлап жатады. Ал, шындығына келсек, мектепке дейінгі ата-ана тәрбиесінің аздығынан, балаға көңіл бөлмегендіктен болған олқылықтардан опық жеп жүрген ата-аналар аз емес. Ата-ана бала тәрбиесінде уақытты қадірлей білгені дұрыс.
Өйткені, оның әр сәтін пайдалана білген адам ғана ұтады. Сол үшінде балаңды бес жасқа дейін еркелетіп еркін ұстап, оған ұрыспай, өйтпе-бүйтпе демей, айтқанын істеп өсір. 5 жастан 15 жасқа дейін оны құлыңдай жұмсап, үй-ішінің бар жұмысына үйретіп, араластырып өсір. Ал, 15 жастан әрі оны қатарыңдай, ақылдасар досыңдай етіп өсір.
Уақыт қайта оралмайтын, құнды нәрсе. Сондықтан бала тәрбиесінде осы қағидаларды ұстана білген дұрыс. Бірде «Мені жарты сағаттан кейін оятыңыз» деп ұйықтап кеткен Эйнштейнді біраз тынығып алсын деп бір сағат өткенде ғана тұрғызған қызметшісіне: «Жарты сағат уақытымды қайтарып бер» деп ашуланған екен.
Уақытын темекі тартуға, күліп-ойнап бос жүруге, ұйқыға арнаған адамдар өмірінің пайдасыз іске жұмсағанын біле бермейді. «Ондай адамдар батып бара жатқан кемеде алаңсыз әңгіме дүкен құрып отырған жолаушыға ұқсайды» деген екен үлкен ілім иелері.
Уақыттың тез өтерін ескермеген ата-аналар өздерінің темекі шегу, ішімдік ішу, уақытының көбін ұйқыға арнағанынан ұтылып жүргенін білмегенімен қоймай сол әдеттерін көрген балалары ертең өскенде тура сол келеңсіз қылықтарға бой алдыратынан хабарсыз жүреді.
Ендеше, уақытты тиімді пайдаланып, оның тәрбие жұмысында тиімді жұмсалуын ойласқанымыз дұрыс. Уақыт адамға берілген байлық. Оны ұйқыға, басқада толып жатқан келеңсіздіктерге кетіріп жүрген жандар да аз емес. Сол үшінде әрбір ата-ана уақыттың қадірін өзі ғана біліп қоймай оны баласына да үйреткені дұрыс.
Уақытты тиімді пайдалана білген адам өмірден өзіне қажетін толық ала алады. Отбасы – әр адамның тәрбиелі болып өсуіне арналған алтын бесік. Сол бесікте тербелген бала болашақта елге елеулі, қатарына сыйлы, ата-анаға мақтаныш болып өсері анық. Сондай үйлерден өріп шыққан балалар өскен соң ұлтымыздың руханиятына өлшеусіз үлес қосады.
Таза, қоспасыз қазақы тәрбиемен сусындаған олар, уақытында қазақ мәдениетінің діңін ұстап тұрады. Соны көріп те жүрміз, кездестіріп те келеміз. Ендеше отбасы, ата-ана, үй-ішіндік әдет-ғұрыптар баланы көркем мінезділікке, адамгершілікке тәрбиелейтін мектеп іспеттес. Бала тәрбиесіндегі отбасының орыны ерекшеленетіні де осыдан.
Балам жақсы болсын деген әрбір ата-ана бала тәрбиесіне маңыз беріп, ондағы өз орнының қандай екенін білгені жөн. Баланың тәрбиесі – ата-ананың еккен егінінің жемісі.
Сол жемістің игілігін көремін деген ата-ана, бала тәрбиесін екінші орынға қойып, күнделікті тіршіліктің ықпалында кетпегені жөн. Сонда ғана ойлаған мақсатымызға жетеміз. Баланың жақсы болғанына мақтана алатын боламыз. Баланың жақсы болуы да жаман болуы да отбасынан, ата-анасынан көрген үлгі-өнегесінен. Соны ұмытпайық, ағайын!
Миләди
Хижри
